سیاست خارجی در منظر اسلام بخش چهارم و پایانی

 به قلم حجة الاسلام و المسلمین سجادی ::

3 . اصل عزت اسلامي
اصل عزت در روابط خارجي دولت اسلامي بيانگر علو و برتري تعاليم اسلامي و بالتبع برتري جوامع اسلامي است. آيات دال بر عزت مؤمنان و مسلمانان و همچنين حديث مشهور اعتلا (الاسلام يعلو و لايعلي عليه) (39) از مستندات فقهي اين اصل محسوب مي ‏گردد. (40)
اصل عزت اسلامي در روابط خارجي ناظر به جامعيت، کمال و مقبوليت دين اسلام است، که خداوند اين دين آسماني را کامل ‏ترين و برترين دين دانسته و به صراحت‏ بر مقبول نبودن ديگر دين‏ ها تاکيد دارد. (41)

بنابراين دولت اسلامي در روابط خارجي خود نبايد به گونه ‏اي سياست‏ گذاري و رفتار کند که اين اصل مخدوش و يا کم رنگ شود. برخي آيات قرآن کريم اتکاي مسلمانان به کافران و دولت‏ هاي غيراسلامي را براي دست‏ يابي به عزت و شوکت دنيوي زشت ‏شمرده و يادآور شده ‏اند که عزت همه از آن خدا و رسول و مؤمنان است، در آيه ‏اي آمده است:
منافقان را به عذابي سخت‏ بشارت ده، کساني که کافران را دوست گرفتند و مؤمنان را رها ساختند، آيا در همنشيني آنان عزت مي ‏جويند [نادرست انديشيده ‏اند]، عزت همه از خداست. (42)

برخي از مفسران ضمن تحليل جهاد با اين معيار گفته ‏اند جهاد زماني مشروعيت مي‏ يابد که براي تحقق عزت ديني و سيادت اسلام باشد. اين برداشت احتمالا ناظر به تعليلي است که در برخي آيات جهاد بدان اشاره شده، آن جا که مي ‏فرمايد: «جهاد کنيد تا کلمة الله اعتلا يابد و کلمه کفر محو شود». (43)

اصل عزت اسلامي و سيادت ديني در سيره و گفتار پيشوايان معصوم نيز مبناي سياست‏ گذاري خارجي است؛ براي نمونه امام علي عليه السلام ضمن آن ‏که به حسن معاشرت و رفتار مسالمت‏ آميز با غيرمسلمانان سفارش مي ‏کند، تامين عزت ديني و سيادت اسلامي را نيز ناديده نمي ‏گيرد:
بايد در رفتارتان احتياج و بي‏نيازي را درهم آميزيد و ميان حسن معاشرت و نرمي در گفتار با عزت و نزهت ديني پيوند زنيد . (44)

بدين ترتيب اصل عزت اسلامي همانند اصل نفي سبيل، بر معاهدات و رفتار خارجي دولت اسلامي حاکميت دارد، به گونه‏ اي که اگر رفتار سياست‏ خارجي دولت اسلامي موجب عزت کفار و ذلت جامعه اسلامي شود غير مجاز و ممنوع است.

4 . اصل التزام به پيمان ‏هاي سياسي
اصل وفاي به عهد و پيمان يکي از دستورهاي مؤکد اسلام است که آيات بسياري به آن توصيه کرده‏ اند. (45)
وفاي به عهد در زمره اصول سياست‏ خارجي دولت اسلامي قرار دارد. دولت اسلامي موظف است ‏بر اساس آن به کليه معاهدات و پيمان ‏هاي سياسي و نظامي بسته شده با ديگر جوامع با ديده احترام بنگرد و التزام و پاي ‏بندي خويش را حفظ کند. در برخي آيات قرآن به طور مطلق به رعايت پيمان ‏ها اشاره شده، و برخي ديگر التزام به پيمان را يک تکليف و مسؤوليت عنوان مي ‏کنند؛ همچنين برخي آيات ضمن تاکيد بر وفاي به عهد و التزام به پيمان‏ ها پيامدهاي زيانبار نقض پيمان را هم گوشزد مي‏ کنند. اصل وجوب وفاي به عهد و التزام به پيمان ‏ها مورد اتفاق مفسران است و همگان به وجوب وفاي به عهد و حرمت‏ خيانت و غدر در حق مسلمان و غيرمسلمان اذعان کرده‏ اند. (46)

از نظر صغروي و تطبيق اين اصل و همچنين حوزه شمول و ابعاد آن، تفاسير و ديدگاه ‏هاي متفاوتي ارائه گرديده است. آيا وجوب وفاي به عهد کليه عهدها، اعم از پيمان ‏هاي مکتوب و شفاهي را در بر مي‏ گيرد يا اختصاص به پيمان ‏هاي رسمي و مکتوب دارد؟ عده ‏اي از مفسران با استناد به مطلق بودن «عهد» ، پيمان شفاهي و مکتوب را مشمول آن مي ‏دانند. برخي بالاتر از اطلاق، ادعاي عموم لفظ «عهد» را مطرح کرده و آن را شامل کليه مواثيق و تعهدات مي‏ دانند و مي‏ گويند: اين حکم از نظر حوزه شمول به معاهدات ميان مسلمانان اختصاص ندارد، بلکه مربوط به تمام افراد و کليه پيمان ‏ها مي‏ گردد، البته با رعايت ‏حلال و حرام الهي؛ بنابراين لفظ عهد، عام و شامل کليه عقود و پيماني است که مطابق ديانت در مسائل اقتصادي (بيع) و اجتماعي و سياسي منعقد گرديده است. (47)

از مجموع آياتي که به وجوب وفاي به عهد اشاره دارند، چند نکته برداشت مي‏ شود:
1 . اصل بقاي معاهدات و اعتبار آن تا زمان انقضاي مدت؛
2 . جايز نبودن خدعه و غدر با طرف مقابل و وجوب وفاي به عهد تا زمان انقضاي مدت؛
3 . وقتي قرارداد بسته شد از نظر قرآن تحت هيچ شرايطي نبايد آن را شکست، مگر آن‏ که طرف مقابل آن را نقض کند و به غدر و خدعه روي آرد. (48)

بيشتر مفسران، چنان که اشاره شد، با استناد به اطلاق يا عموم لفظ عهود و عقود آن را شامل کليه مواثيق و پيمان‏ هاي کتبي و شفاهي مي‏ دانند؛ همچنين اطلاق مزبور، از نظر حوزه و گستره، کليه پيمان ‏ها اعم از پيمان ‏هاي اقتصادي و امنيتي و سياسي را در برمي‏ گيرد؛ بنابراين مقصود از «اوفوابالعهد» و «اوفوا بالعقد» کليه عقود و پيمان ‏هايي است که مردم يا براي برقراري صلح يا مسائل مالي و بيع و شرا و اجاره و غيره با طرف مقابل مي‏ بندند. (49)

در سيره عملي رهبران معصوم به خصوص پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نيز اين اصل در چارچوب کلي رفتار خارجي دولت اسلامي با غيرمسلمانان قرار مي ‏گيرد . احاديث متواتري از رسول اکرم در اين زمينه وجود دارد که حضرت مسلمانان را از لزوم پاي ‏بندي به پيمان ‏ها و حرمت نقض پيمان آگاه مي ‏سازد. (50)
سيره عملي حضرت نيز به‏ خوبي اين مطلب را تاکيد مي ‏کند که برجسته‏ ترين آن، التزام و پاي‏ بندي حضرت به مفاد صلح حديبيه است که پيامبر با ناخشنودي افراد تازه مسلماني را که از شکنجه و آزار قريش به سوي مدينه هجرت کرده بودند باز مي ‏گرداند. (51)

 امام علي عليه السلام نيز در نهج ‏البلاغه لزوم وفاي به عهد و التزام به پيمان‏ هاي سياسي و نظامي را آن‏ چنان مهم مي ‏خواند که شکستن آن را صلاح نمي‏ داند، امام مي ‏فرمايد:
اگر ميان تو و دشمنت پيماني بسته شد و يا تعهد کردي که به وي پناه دهي، جامه وفا را بر عهد خويش بپوشان و تعهدات خويش را محترم بشمار و جان خويش را سپر تعهدات خويش قرار ده، زيرا هيچ يک از فرايض الهي نيست که همچون وفاي به عهد و پيمان مورد اتفاق مردم جهان - با همه اختلاقي که دارند - باشد، حتي مشرکان زمان جاهليت آن را مراعات مي‏ کردند، زيرا عواقب پيمان‏ شکني را آزموده بودند؛ بنابراين هرگز پيمان شکني مکن و در عهد خود خيانت روا مدار، (52) هرگز نبايد در تنگناها، که تو را به پيمان شکني مي‏ خوانند، به نقض پيمان روي آوري، زيرا شکيبايي در تنگناها، که اميد گشايش و پيروزي در عاقبت آن داري، بهتر از پيمان شکني و خيانتي است که مجازات الهي را در پي‏ دارد . (53)

بنابراين از نظر اسلام التزام به پيمان و وفاي به عهد يک سياست استراتژيک و بلند مدت است که تحت هيچ شرايطي مجوزي براي نقض آن وجود ندارد . از مجموع آيات و روايات در اين قسمت چنين استفاده مي‏شود هنگامي که مسلمانان يا حکومت اسلامي با دولت ‏يا مردماني که مسلمان نيستند، با رعايت ‏ساير اصول، معاهده ‏اي را امضا کردند يا با مؤسسات تجاري و خدماتي آنان قراردادي بستند، جز در صورت تخلف طرف مقابل، نقض آن به هيچ وجه جايز نيست و وفاي آن به حکم عقل و شرع لازم است. (54)

پی نوشت:
39) بجنوردي، پيشين، ج‏1، ص 159 .
40) از جمله ر . ک: سوره نساء (4) آيه 138 و منافقون (63) آيه 8 .
41) ان الدين عندالله الاسلام‏» و «و لن يقبل غيرالاسلام دينا» .
42) و بشر المنافقين بان لهم عذاب اليم الذين يتخذون الکافرين اولياء من دون المؤمنين ايبتغون عندهم العزة فان العزة لله جميعا» - نساء (4) آيه 138» .
43) انفال (8) آيه 39 .
44) محمد محمدي ري‏شهري، موسوعة الامام علي عليه السلام (دارالحديث، 1379) ج‏4، ص 337 .
45) از جمله آياتي که وجوب وفاي به عهد و التزام و پيمان‏ها را مورد تاکيد دارد عبارتند از:
اسراء (17) آيه 34 و البقره (2) آيه 177 و مؤمنون (23) آيه 8 و معارج (70) آيه 32، مائده (15) آيه 1 و آل‏عمران (3) آيه 76 .
46) ناديه محمود مصطفي، پيشين، ج‏6، ص‏103 .
47) ر . ک: قرطبي، الجامع لاحکام القرآن، ج‏10، ص 169; علامه طباطبايي، تفسير الميزان، ذيل آيه «اوفوا بالعهد» .
48) ر . ک: به ناديه محمود مصطفي، پيشين، ص‏96 .
49) و اوفوا بالعهد - اوفوا بالعقد الذي تعاقدون الناس في الصلح بني اهل الحرب و الاسلام و فيما بينکم ايضا و البيوع و الاشربه و الاجارات و غير ذلک من العقود» . «عبدالله بن ابراهيم بن علي الطريقي، الاستغاثه بغير المسلمين في الفقه الاسلامي (موسسة الرساله، 1414ق)، ص 48، به نقل از: تفسير الطبري، ج‏15، ص 61» .
50) براي مطالعه برخي احاديث‏به نقل از کتب روايي اهل سنت ر . ک: وهبة الزحيلي، آثار الحرب في الفقه الاسلامي، ص 350 به بعد . از منابع فقهي شيعي نيز مي‏توان گفته‏هاي حکيمانه امام علي در نهج البلاغه و به خصوص نامه 53 (عهدنامه مالک اشتر) را مورد ملاحظه قرار داد .
51) براي توضيح بيشتر در اين زمينه ر . ک: ابن هشام، السيرة النبوية (القاهره: مکتبة الکليات الذهبي، 1978م) ج‏3، ص 204 و ابن اثير، الکامل، ج‏2، ص‏90 . همچنين براي مطالعه سيره حضرت ر . ک: وهبة الزحيلي، آثار الحرب في الفقه الاسلامي، ص 345- 367 .
52) نهج البلاغه، نامه 53 .
53) همان .
54) رک: حسينعلي منتظري، مباني فقهي حکومت اسلامي (دراسات في ولاية الفقيه) (نشر تفکر، 1374) ج‏5، ص‏258 .