دو سه سالی از آن روز می­گذرد. عصر بود و با استاد گرانقدرم شهریار زرشناس، قدم زنان در دانشگاه شهید بهشتی (ره) در حال گفت و گو راجع به شیخ فضل الله نوری بودیم. صحبت به رسائل او رسید و استاد این مضمون را گفت: «آن ­چیز که شیخ، صد سال پیش، در آن فضای محدود و غبارآلود، بدون داشتن وسایل ارتباط جمعی راجع به غرب در میان سطور رسائل خود فریاد زده است، تازه امروز (بعضی از) غرب­ شناسان ما با پیدا شدن این همه اسناد و اطلاعات و اخبار، زمزمه اش می­ کنند.»

آن روز این سخن را اغراق ­آمیز دانستم و باور نکردم. اما هر چه بیشتر به نامه­ های شیخ شهید رجوع کردم، بیشتر بروز این حدیث را در شیخ فضل الله دیدم: «علم نوریست که خدا بر دل هر کس که بخواهد می ­افکند.»

شیخ فضل الله سخنانی را گفت که برای عصر خود بزرگ بود. او پناه بردن به بیرق استعمار را بر نتافت و با شرافت و عزت، چوبه دار را انتخاب کرد و خونش را بر پای نهالی ریخت که در بهمن 57 بساط استثمار، استعمار و استحمار را از ایران برچید. تصویر شهادت مظلومانه او یکی از غم انگیزترین صفحات تاریخ علمای شیعه است که با هم نگاهی به آن می­اندازیم:  

بعد از چند روز نیروهای نظامی مشروطه، منزل حاج شیخ را محاصره و پس از دستگیری، او را در نظمیه، واقع در میدان سپه (امام خمینی فعلی) زندانی کردند. پس از چند روز، در عمارت گلستان یک محاکمه نمایشی به دادستانی روحانی­ نمای فراماسونر، شیخ ابراهیم زنجانی، بر پا و اول مجتهد ایران را به اعدام محکوم کردند. شیخ در این محاکمه به رغم کهولت سن، چنان با صلابت به دفاع از اندیشه­ های خود پرداخت که نشانگر اعتقادات عمیق به مواضع خودش بود. در این محاکمه بارها دادستان و فرمانده شهربانی را که در محکمه حاضر بودند تحقیر کرد.

پس از محاکمه آقا را به نظمیه برگرداندند و در حیاط وی را نگه داشتند. آقا به یکی از مسئولین مجاهدین به آرامی گفت: «اگر من باید بروم آنجا (با دست اطاق حبس خود را نشان داد) که معطلم نکنید و اگر باید بروم آنجا (با دست چوبه دار میدان توپخانه را نشان داد) که باز هم معطلم نکنید.»

آن شخص جواب داد: «الآن تکلیف معین می­ شود» و با سرعت رفت و بلافاصله برگشت و گفت: «بفرمائید آنجا» (میدان توپخانه را نشان داد).آقا با طمأنینه برخاست و عصا زنان به طرف در نظمیه رفت. جمعیت جلوی در نظمیه را مسدود کرده بود... آقا همان­طور که زیر در ایستاده بود، نگاهی به مردم انداخت و رو به آسمان کرد و این آیه را تلاوت فرمود: «و افوض امری الی الله، ان الله بصیر بالعباد» و به طرف دار راه افتاد.

روز 13 رجب 1327 ق، روز تولد امیرالمومنین علی (ع) بود. یک ساعت و نیم به غروب مانده بود. در همین گیراگیر باد هم گرفت و هوا به هم خورد. آقا هفتاد ساله بود و محاسنش سفید شده بود. همین طور عصا زنان به آرامی و طمأنینه به طرف دار می ­رفت و مردم را تماشا می ­کرد تا نزدیک چهارپایه دار رسید. یک مرتبه به عقب برگشت و صدا زد: «نادعلی!» نادعلی خودش را به آقا رسانید و گفت: «بله آقا!» مردم که یک جار و جنجال جهنمی راه انداخته بودند، یک مرتبه ساکت شدند و می­ خواستند ببینند آقا چکار دارد... دست آقا رفت توی جیب بغلش و کیسه ­ای در آورد و انداخت جلوی نادعلی و گفت: «علی! این مهر را خرد کن...»

آقا بعد از اینکه از خرد شدن مهرها مطمئن شد، به نادعلی گفت: «برو!» و دوباره راه افتاد و به پای چهارپایه زیر دار رسید. آقا عصا و عبای خود را به طرف مردم انداخت و آماده بود تا او را کمک کنند از چهارپایه دار بالا برود. زیر بغل آقا را گرفتند و از دست چپ رفت روی چهارپایه...

قریب ده دقیقه برای مردم صحبت کرد: «خدایا! تو شاهد باش که من آنچه را باید بگویم، به این مردم گفتم... خدایا! تو خود شاهد باش که در این دم آخر هم باز به این مردم می­ گویم که مؤسسین این اساس، لامذهبین هستند که مردم را فریب دادند... این اساس، مخالف اسلام است... محاکمه من و شما مردم بماند پیش پیامبر، محمد بن عبدالله(ص)...»

بعد از این­که حرف­ هایش تمام شد، عمامه ­اش را از سرش برداشت و تکان داد و گفت: «از سر من این عمامه را برداشتند، از سر همه بر خواهند داشت.» این را گفت و عمامه ­اش را به میان مردم پرتاب کرد...

در این وقت طناب را به گردن آقا انداختند و چهارپایه را از زیر پای او کشیدند... باد هم شدیدتر شد. گرد و غبار و خاک و خل فضا را پر کرد... جنازه را آوردند توی حیاط نظمیه... روی یک نیمکت گذاشتند... دور نعش را گرفتند. آن­قدر با قنداقه تفنگ و لگد به نعش آقا زدند که خونابه از سر و صورت و دماغ و دهنش روی گونه­ ها و محاسنش سرازیر شد...

ازدحام جمعیت دقیقه به دقیقه زیادتر می ­شد و تف و لگد و حملات مجاهدین و مردم بر جنازه بیشتر، یک مرتبه دیدم یک نفر از سران مجاهدین که مرد تنومند و چهارشانه ­ای بود، وارد حیاط نظمیه شد. مردم همه عقب رفتند، برای او راه باز کردند... جلو آمد و بالای جنازه ایستاد... دکمه شلوارش را باز کرد و رو به روی این همه چشم، به صورت آقا...

چند نفر مسلح فرستادند و جمعیت را تماماً از حیاط بیرون کردند...»

شاید یکی از رساترین جملات درباره شیخ فضل الله را جلال آل احمد گفته باشد:

«من نعش آن بزرگوار را بر سر دار، همچون بیرقی می­دانم که به علامت استیلای غرب­ زدگی، پس از دویست سال کشمکش، بر بام سرای این مملکت افراشته شد و اکنون در لوای این پرچم، ما شبیه به قومی از خود بیگانه ­ایم در لباس و خانه و خوراک و ادب و مطبوعاتمان و خطرناک­تر از همه در فرهنگمان، فرنگی­ مآب می پروریم و فرنگی مآب راه حل هر مشکلی را می­ جوئیم.»