صحنه سیاسی اوکراین این روزها شاهد تظاهرات بی سابقه ای است؛ تظاهراتی که آن را از سال 2004، یعنی سال وقوع انقلاب رنگی در این کشور، بی سابقه می دانند. مخالفان دولت ویکتور یاناکویچ، رئیس جمهور اوکراین، هر روز بر تعداد هواداران خود می افزایند و شدت اعتراض خود را افزایش می دهند، تا جائی که یک شنبه شب این هفته معترضان مجسمه تاریخی "ولادیمیر لنین" را پایین کشیده و با چکش نابود کردند. معترضین از یاناکویچ خواستند که ظرف ۴۸ ساعت آینده استعفای خود را اعلام نماید. با وجود این که مقامات قضایی اعتراضات را غیرقانونی اعلام کرده اند، اما کسی توجهی به این موضوع ندارد و همین مساله موجبات درگیری بین مخالفان و نیروهای امنیتی را فراهم کرده است. شدت تظاهرات در برخی از مناطق اوکراین از جمله شهر لووف واقع در غرب کشور باعث شده تا مقامات دولتی اعلام کنند هیچ برنامه ای برای جلوگیری از تظاهرات ضد دولتی ندارند. "ویتای کلیچکو" قهرمان سابق بوکس و ریاست حزب لیبرال از تجمع کنندگان استان لووف و سایر مناطق کشور خواسته تا به تظاهرات شهر کی یف ملحق شوند. رهبران اپوزیسیون از تمام اوکراینی ها خواسته اند تا با چادر زدن در میدان استقلال کی یف آن را تسخیر کنند. خواست صد ها هزار معترضی که این روزها به خیابان های اوکراین سرازیر می شوند، خروج کی یف از نفوذ تاریخی کاخ کرملین و حرکت به سوی ادغام در اتحادیه اروپاست.


رخدادهای ملتهب اوکراین سؤالات زیادی را در ذهن تحلیل گران ایجاد کرده است. سؤال مهم این است که سرنوشت این تظاهرات گسترده چه خواهد شد و آیا اوکراین انقلاب رنگی دیگری را تجربه خواهد کرد؟ در این یادداشت با مروری به زمینه های حوادث جاری اوکراین و عوامل دخیل در این موضوع تلاش می شود پاسخ این سؤالات روشن گردد:

چرایی وقوع تظاهرات اخیر:

  اعتراضات اوکراین از زمانی آغاز شد که یاناکویچ امضای قرارداد همکاری تجاری با اتحادیه اروپا را به حالت تعلیق درآورد و با این که قبلا توافقنامه مقدماتی آن را امضا کرده بود، در اجلاس ویلنوس که در اواخر نوامبر برگزار شد، از امضای نهایی این قرارداد خودداری کرد. معترضان معتقدند این امر تحت فشار روسیه و در جهت جذب کی یف در اتحادیه گمرکی صورت گرفته است.  این در حالی است که از نظر مقامات اوکراین تصمیم این کشور به همگرایی بیشتر با اتحادیه اروپا طی ماه ها اخیر ضربات سنگین اقتصادی متوجه این کشور نموده در حالی که بروکسل در این زمینه هیچ کمکی به کی یف نداشته است. علاوه بر این گفته می شود پیش شرط اتحادیه اروپا در خصوص آزادی یولیا تیموشنکو - رهبر مخالفان دولت که از سال 2011 در زندان به سر می برد- و سفر وی به آلمان برای مداوای پزشکی مانع بزرگی برای امضای قرارداد تجارت آزاد با اوکراین بوده و رئیس جمهور اوکراین به همین علت امضای قرارداد تجاری با اروپا را به تاخیر انداخته است.

در عین حال یاناکویچ که زبان مادری وی روسی است و تمایلات خود به کرملین را پنهان نمی کند، معتقد است در روند نزدیکی کی یف به اروپا تنها یک وقفه استراتژیک پدید آمده و باید اوکراین را کشوری اروپایی محسوب کرد، اما این امر باعث کاهش تظاهرات مردمی نشده است.

به دنبال عدم امضای قرارداد تجاری توسط یاناکویچ، دولت های اروپایی و آمریکا با تبلیغات گسترده مسکو را عامل خودداری یانکویچ از امضای قرارداد دانستند و افکار عمومی اوکراین را در مقابل دولت روس گرای یانکویچ تحریک نمودند. مسکو که در سومین دوره ریاست جمهوری پوتین طرح اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مطرح نموده و با کشورهای بلاروس و قزاقستان موافقتنامه اتحادیه گمرکی امضاء کرده، خود را محق می‌داند که کی‌یف به عنوان یکی از اعضای شوروی سابق با پیوندهای عمیق اقتصادی، فرهنگی و تاریخی به این اتحادیه ملحق شود. مقامات کرملین عدم الحاق اوکراین به اتحادیه گمرکی را به منزله شکست نسبی این طرح می دانند که چه بسا روند واگرائی سایر جمهوری‌های مشترک المنافع از الحاق به این اتحادیه را شدت خواهد بخشید. در عین حال مقامات روسی تصمیم اوکراین در رابطه با عدم امضای قرارداد تجاری با اتحادیه اروپا را موضوع داخلی دانسته و آن را بی ربط به مواضع مسکو می دانند. مقامات کرملین با محکومیت اعمال فشار بروکسل بر کی یف وقوع نا آرامی های اخیر در اوکراین را وابسته به تحریک مردم توسط غرب می دانند. از نظر روس ها فشار شدید اروپا به اوکراین طوری است که آن ها گویی با مستعمره خود سخن می گویند.

باید گفت همانند روزهای شکل گیری انقلاب نارنجی، در جریان تحولات این روزهای اوکراین، مقامات اروپایی سفرهای متعددی را به کی یف داشته و در جمع معترضان حاضر شده اند. «گیدو وستروله» وزیر امور خارجه آلمان، اواخر هفته گذشته در جریان سفر به اوکراین در جمع تظاهرکنندگان حاضر شد و با آنان به گفتگو پرداخت. این اقدام با واکنش های انتقاد آمیز روس ها روبرو شد و تنشی مقطعی در روابط برلین- مسکو به وجود آورد. پیش از این، نمایندگان دولت های آمریکا، کانادا، سوئد و فرانسه نیز در جمع معترضان حاضر شده و با این اقدام حمایت تلویحی خود از مخالفان دولت را آشکار کرده بودند. «ویکتوریا نولاند» معاون وزیر امور خارجه آمریکا، نیز پایان هفته گذشته در نشست سازمان امنیت و همکاری اروپا در کی یف، خواستار شنیده شدن صدای مردم از سوی دولت اوکراین و احترام به خواست مخالفان شده بود.

با این توضیح اوکراین امروزه صحنه رقابت روسیه و اروپا واقع شده و البته این موضوع برخاسته از جامعه دوقطبی اوکراین است. کشور اوکراین در یک نگاه کلی به دو منطقه شرقی و مرکزی طرفدار کرملین و منطقه غربی طرفدار بروکسل (اتحادیه اروپا) تقسیم می شود. طرفدران یاناکویچ از حزب "مناطق" بوده و خواستار نزدیکی بیشتر به روسیه هستند و عمدتا در مناطق شرقی صنعتی و مرکزی اوکراین زندگی می کنند. در مقابل اهالی غرب اوکراین که فعالیت بیشتری در تظاهرات دارند، خواهان پیوستن کشورشان به اتحادیه اروپا هستند.

چشم انداز اعتراضات:

تحلیل گران در نگاه به اعتراضات اخیر اوکراین، تجربه انقلاب رنگی در این کشور را بسیار تأثیرگذار می دانند.  در انقلاب نارنجی سال 2004 اوکراین، معترضان به نتیجه انتخابات و پیروزی یاناکویچ، با حمایت کشورهای اروپایی و آمریکا به خیابان ها آمده و دولت را مجبور به تجدید انتخاباتی کردند که به شکست نامزد مورد حمایت مسکو و پیروزی نیروها و نخبگان غرب گرای اوکراین به ریاست ویکتور یوشچنکو منجر شد. این تجربه برخی را وا می دارد تا تحولات کنونی را در چارچوب انقلاب رنگی دیگر، یعنی سرنگونی دولت یاناکویچ، خارج شدن اوکراین از سیطره روسیه و روی کار آمدن عنصری غربگرا تحلیل کنند. با وجود تجربه انقلاب رنگی در اوکراین، در تحلیل آینده تظاهرات اخیر اوکراین که با رقابت روسیه و غرب همراه است، لازم است دو نکته را در نظر داشت:

1- کارشناسان معتقدند هرچند  اقتصاد اوکراین در شرایط بحرانی به سر می‌برد، اما الحاق آن به اتحادیه اروپا به منزله بازگشائی مرزها برای ورود کالاهای اروپایی به این کشور است. حال آن که صنایع اوکراینی قدرت رقابت با کالاهای اروپایی را ندارند و سرنوشتی جز ورشکستگی در انتظار آن ها نخواهد بود. از سوی دیگر اتحادیه اروپا با وجود علاقه زیاد به قطع نفوذ روسیه در اوکراین و حمایت از روی کار آمدن دولتی غربگرا در کی یف، در شرایط وخیم اقتصادی به سر می برد، به گونه ای که از حل مشکلات اعضای اصلی خود همچون یونان ناتوان است. در این وضعیت حمایت بروکسل از معترضان اوکراینی و چراغ سبز اروپا به الحاق کی یف به اتحادیه اروپا، تضمینی جهت بهبود وضعیت اقتصادی این کشور نخواهد بود. مقامات اروپایی صرفا روی علاقه توده های مناطق غربی اوکراین حساب باز کرده اند، در حالی که از پرداخت یک وام هم به اوکراین ناتوان خواهند بود.

2- در مقابل اتحادیه اروپا، روسیه به شکل سنتی از ابزارهای نسبتا قدرتمندی برای مدیریت صحنه سیاسی و اقتصادی اوکراین برخوردار است. اوکراین مسیر ترانزیت گاز روسیه به اروپاست و بستن شیرهای گاز روسیه هم اقتصاد اوکراین و هم گرمای منازل اروپائیان را با مشکل مواجه می کند. در چند ماه گذشته که بحث الحاق اوکراین به اتحادیه اروپایی جدی‌تر شد، روسیه با تحریم کالاهای مختلف اوکراینی و سخت گیری در مقررات گمرکی با اوکراین توانایی اعمال فشار خود بر کی یف را نشان داد. حتی سخت گیری مسکو بر ورود مهاجرین کاری اوکراین به خاک روسیه گزینه دیگری است که مقامات کی یف از فشار آن باخبرند. طی سال های اخیر هرچند روابط بازرگانی اوکراین با اتحادیه اروپا روند رو به گسترشی داشته، اما همچنان روسیه بزرگترین شریک تجاری اوکراین در صادرات و واردات به شمار می رود.

در مجموع روسیه از ابزارهای اقتصادی و سیاسی نسبتا قدرتمندی برای تأثیرگذاری بر تحولات اوکراین برخوردار است و اروپا تجربه انقلاب رنگی 2004 و جمع زیاد معترضان در خیایان های کی یف را جهت سرنگونی دولت روس گرای یاناکویچ در اختیار دارد. با این توضیح در حالی که هنوز خیل معترضان به شرایط وقوع انقلاب نرسیده است، اوکراین وضعیت سخت و احتمالا شکننده ای را پیش رو دارد. چنانچه دولت یاناکویچ مجبور به استعفا شود، تشکیل دولت از سوی معترضان اوکراینی را نمی توان به منزله ایجاد حیاط خلوت برای اروپا و آمریکا در اوکراین دانست. تحولات بعد از انقلاب رنگی سال 2004، یعنی ناکامی دولت غربگرای یوشچنکو در حل مشکلات اقتصادی اوکراین که بعد از چهار سال منجر به پیروزی عنصر روس گرا یعنی یاناکویچ شد، نشان از ناتوانی ایفای نقش دراز مدت غرب در اوکراین دارد. در حال حاضر اکثریت پارلمان اوکراین در اختیار حزب هوادار دولت روس گرای یاناکویچ است و دولت همچنان از قدرت لازم برای مدیریت اوضاع کشور برخوردار است، بنابراین سخت است که وضعیت پیش رو در اوکراین را به مثابه یک انقلاب رنگی دیگر بدانیم.

منبع: بصیرت - حمزه عالمی