فکر تأسیس سازمانی برای نزدیکی دیدگاه‌های کشورهای عرب ابتدا در سال 1930م. توسط «نوری سعید»، نخست وزیر وقت حکومت پادشاهی عراق مطرح شد، اما عربستان به صورت رقیبی جدی در مقابل او عرض اندام کرد و طرح عراقی‌ها را بی اثر نمود. سپس دولت وقت مصر به عنوان رقیب عراق و عربستان با دیدگاه‌های سیاسی اعراب همگام شد و زمینه‌ی تشکیل یک مرکز برای وحدت اعراب فراهم شد. در واقع اتحادیه‌ی عرب، نخستین سازمان بین‌المللی است که بین کشورهای عربی در سال 1945م. به ابتکار مصر تأسیس گردید.
1. بررسی اهمیت اجلاس برای وضعیت عراق
1.1. تأثیر در ترمیم روابط خارجی عراق با جهان عرب
بسیاری از عراقی‌ها سال‌ها منتظر چنین روزی بودند و برگزاری این اجلاس را در پایتخت خود، به عنوان نشانه‌ی حیات مجدد عراق بعد از سقوط رژیم «صدام حسین» در نظر میگیرند و معتقدند که عراق به عنوان یک عراق جدید، قوی‌تر و آزادتر مطرح شده و به درگیری‌های داخلی پایان داده است. برای سالیان طولانی دولت‌های عربی به خشونت، اختلاف‌های قومی و فرقه‌ای، سیاست‌های نامشخص و اشغال آمریکا استناد میکردند و برگزاری اجلاس را در عراق رد میکردند ولی سرانجام بغداد به خواسته‌ی خود درباره‌ی میزبانی این اجلاس دست یافت. برگزاری این نشست از نظر نخبگان سیاسی عراق بسیار حایز اهمیت است و به مثابه به رسمیت شناخته شدن معادله‌ی جدید حاکمیت در عراق از سوی اتحادیه‌ی عرب به شمار می‌رود، معادله‌ای که اکثر کشورهای عربی به سختی و تردید می‌توانند آن را هضم کنند.
از سوی دیگر میزبانی این نشست رویدادی بزرگ برای عراق از سال 2003م. به بعد محسوب می‌شود و به نوعی برگزاری آن نشانگر توانایی دولت در تأمین امنیت و ثبات در این کشور بعد از پایان اشغال نظامیان آمریکایی به شمار می‌رود. بنابراین برگزاری چنین نشستی در بغداد برای این کشور از درجه‌ی اهمیت بسیاری برخوردار است. دولت عراق نیز برای برگزاری مناسب این اجلاس تلاش‌های مناسبی اتخاذ کرده است و با تشکیل کمیته‌های امنیتی مربوط به نشست سران و توجه به منابع امنیتی خود می‌کوشد تا این اجلاس را در فضایی دور از تنش میان سایر کشورها برگزار نماید. در همین باره نمایندگان مجلس عراق تأکید کردند برگزاری این اجلاس در بغداد به مثابه پیام مهمی برای منطقه و جهان عرب است مبنی بر این که عراق یک کشور با ثبات و دارای نقشی برجسته است.[1]
به علت همین اهمیت است که دولت عراق برای برگزاری نشست سران عرب در بغداد به منظور افزایش ضریب امنیتی در مناطق مهم و راهبردی پایتخت و به منظور نظارت دقیق‌تر بر مبادی ورودی شهر دستور تعطیلی یک هفته‌ای اداره‌های دولتی، مؤسسه‌ها و مراکز آموزشی را صادر کرده است. دولت عراق هم‌چنین حدود 100 هزار نیرو در قالب امنیتی، پلیس و ارتش برای نظارت بهتر بر طرح‌های امنیتی از سایر شهرستان‌ها به بغداد گسیل داشته است. وزارت اطلاع رسانی عراق نیز به منظور آگاهی دادن مردم این کشور به اهمیت برگزاری این اجلاس برای دولت و ملت عراق اقدام به راه اندازی شبکه‌ی خبری به نام شبکه‌ی خبر «سران اتحادیه‌ی عرب» کرده است.[2]
1.2. تأثیر بر امنیت داخلی
در عراق، سیاست‌های داخلی و خارجی به شدت در هم آمیخته شده‌اند. هر مشکلی که برای عراق در اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب پیش بیاید به روابط خارجی عراق محدود نخواهد شد و به طور فزاینده‌ای بر سیاست‌های داخلی نیز تأثیر میگذارد. به عقیده‌ی بعضی از کارشناسان، اگر دولت عراق بر موضع خود در مورد حمایت از سوریه باقی بماند، این عمل دولت‌های عرب سنی را مطمئن خواهد کرد که دولت عراق دست از حمایت‌های سیاسی خود از سوریه بر نخواهد داشت و عرب‌های سنی به احتمال زیاد حمایت خود را از جوامع سنی عراق مانند انبار، صلاح الدین، نینوا و دیاله زیاد میکنند تا آن‌ها به خودمختاری منطقه‌ای برسند و نیروهای خود را بر ضد حکومت مرکزی «نوری مالکی» به کار بگیرند. هم‌چنین در هفته‌ی گذشته بار دیگر اقدام‌های تروریستی در عراق افزایش یافت. به اعتقاد بسیاری از تحلیل‌گران مسایل عراق، هدف اصلی از این اقدام‌های تروریستی ایجاد فضای ناامنی و تحت تأثیر قرار دادن نشست سران عربی در بغداد است.
«زاله نفطجی» یکی از نمایندگان پارلمان عراق طی سخنانی گفت: «حضور نیافتن برخی رهبران عرب در نشست بغداد به بهانه‌ی وقوع چندین انفجار در عراق نه تنها در راستای اهداف اتحادیه‌ی عرب نیست بلکه موجب فراهم شدن خواسته‌ی تروریست‌ها برای انجام عملیات تروریستی بیش‌تر نیز می‌باشد.»[3] وزارت امور خارجه‌ی عراق هم با صدور بیانیه‌ای تأکید کرد که این‌گونه عملیات تروریستی هیچ‌گونه تأثیری در روند برگزاری اجلاس سران عرب در بغداد نخواهد داشت.[4]
«اسامه نجیفی» رییس پارلمان عراق نیز در گفت‌وگویی عنوان کرد: «تروریست‌ها با تکرار چنین جنایت‌هایی در کشور قصد هدف قرار دادن برگزاری نشست میهنی و تقارب فراکسیون‌های سیاسی کشور را دارند. آنان در پی شکست اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب و باقی ماندن عراق تحت خشونت و تخریب هستند.»[5]
از سوی دیگر این اجلاس در زمینه‌ی داخلی یک تأثیر مهم دیگر نیز دارد و آن هم ایجاد مشروعیت بیش‌تر برای نخست وزیر عراق است. برگزاری اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب در عراق را می‌توان برای نخست وزیر عراق به عنوان یک پیروزی بزرگ و یک فرصت تاریخی تلقی کرد. نوری مالکی نه تنها یک شیعه است بلکه او یکی از اعضای حزب «شیعه‌ی اسلامی» است که در بیش‌تر دوران مسؤولیتش به وسیله‌ی جهان عرب سنی تحت فشار بوده است. در حقیقت بیش‌تر دولت‌های عربی، روابط عادی با عراق را به خاطر این که نوری مالکی نخست وزیر بود، رد کردند. پس از روی کار آمدن سیستم جدید در عراق در سال 2003م.، کشورهاى عربى نپذیرفتند که حکومت جدید عراق را به رسمیت بشناسند. در معیار کشورهاى عربى که الهام گرفته از اندیشه‌هاى پان‌عربیسم است، رییس جمهور یک کشور عربى نمى‌تواند، کرد باشد و یا دولت و قدرت در اختیار شیعیان قرار بگیرد.
اموری که در عراق امروزی به صورت کامل تحقق یافته است. بنابراین برای مالکی، تمایل اتحادیه‌ی عرب برای آمدن به عراقی که تحت نخست وزیری وی است یک پیروزی شخصی بزرگ به حساب میآید و یک نشانه برای مردم عراق که مالکی به وسیله‌ی رهبران عرب (سنی) به عنوان رهبر مشروع و مورد احترام عراق پذیرفته شده است. بنابراین اگر اوضاع به خوبی پیش رود نه تنها محبوبیت او در بین مردم عراق افزایش پیدا میکند بلکه او خواهد توانست روابط تجاری عراق را با بقیه‌ی مناطق گسترش دهد و زمینه را برای سرمایه‌گذاری مستقیم کشورهای ثروتمند خلیج فارس فراهم کند و حمایت دیپلماتیک بیش‌تری از سوی دولت‌های عرب برای اهداف بین‌المللی عراق به دست آورد. اگر مالکی از سوی اعضای دیگر اتحادیه‌ی عرب پذیرفته شود، این قضیه منافع مادی مهمی برای آینده‌ی عراق خواهد داشت و محبوبیت و قدرت مالکی را افزایش خواهد داد.
1.3. تأثیر اجلاس بر نقش آینده‌ی عراق در معادلات منطقه
به عقیده‌ی کارشناسان، برگزاری موفقیت آمیز این اجلاس می‌تواند برای ثبات و آینده‌ی دولت جدید عراق از نظر سیاسی حایز اهمیت باشد و جایگاه آن کشور را در میان کشورهای عربی و عرصه‌ی بین‌المللی در موقعیت بهتری قرار دهد. برگزاری این اجلاس در بغداد و به دست گرفتن ریاست دوره ای این اتحادیه توسط عراقی‌ها باعث می‌شود که این کشور در تصمیم‌های کلیدی این اتحادیه نقش پر نفوذتری را ایفا کند.[6] حضور رهبران کشورهای اردن، مغرب، لبنان، فلسطین، مصر و لیبی در این اجلاس حتمی است و این در حالی است که مقام‌های عراقی انتظار دارند، مقام‌های بلند پایه‌ی عربستان، قطر و هم‌چنین الجزایر در این اجلاس حضور داشته باشند.
عراقی‌ها در گذشته نیز اعلام کرده بودند که تمامی کشورهای عربی در سطوح مختلف در اجلاس بغداد حضور خواهند داشت.از سوی دیگر مقام‌های وزارت خارجه‌ی عراق در ارزیابی‌های خود از سطح ترکیب شرکت کنندگان در این اجلاس اعلام کرده‌اند، حضور ده رهبر جهان عرب در این اجلاس بسیار مناسب و موفقیت آمیز تلقی می‌شود.[7]به عقیده‌ی کارشناسان، برگزاری موفقیت آمیز این اجلاس می‌تواند برای ثبات و آینده‌ی دولت جدید عراق از نظر سیاسی حایز اهمیت باشد و جایگاه آن کشور را در میان کشورهای عربی و عرصه‌ی بین‌المللی در موقعیت بهتری قرار دهد. برگزاری این اجلاس در بغداد و به دست گرفتن ریاست دوره‌ای این اتحادیه توسط عراقی‌ها باعث می‌شود که این کشور در تصمیم‌های کلیدی این اتحادیه نقش پر نفوذتری را ایفا کند.
نشست سران اتحادیه‌ی عرب، فرصتی برای عراق خواهد بود تا این کشور بار دیگر نقش فعال منطقه‌ای و بین‌المللی خود را باز یابد. به اعتقاد «جمعه العطوانی» عضو ائتلاف اتحاد ملی عراق، برخی از کشورهای عربی هنوز فرآیند سیاسی جدید عراق را باور ندارند و با دولت عراق رابطه برقرار نکرده‌اند و به بغداد سفیر نفرستاده‌اند. العطوانی افزود: «اکنون قرار است رهبران کشورهای عرب به بغداد بیایند و این به معنای اذعان و اعتراف آن‌ها به فرآیند سیاسی نوین عراق خواهد بود.»[8]
2. تأثیر اجلاس بر وضعیت منطقه
2.1 تأثیر بر ثبات منطقه
نشست سران اتحادیه‌ی عرب در شرایطی در عراق برگزاری خواهد شد که منطقه‌ی خاورمیانه پس از سقوط رژیم‌های دیکتاتور منطقه هم‌چون رژیم «حسنی مبارک» در مصر و سرنگونی حکومت «زین العابدین بن علی» در تونس دست‌خوش تحولات جدیدی شده است. در این شرایط این دولت عراق است که با توجه به تحولات کنونی در خاورمیانه می‌تواند از امتیاز میزبانی خود استفاده و در راه پیشبرد سیاست خارجی و افزایش نفوذ سیاسی خود در بین کشورهای عربی از این اجلاس بهره برد. تصمیم‌هایی که در اجلاس آینده‌ی سران عرب گرفته می‌شود، می‌تواند نقش مهمی را در برقراری ثبات در منطقه ایفا نماید و یا بالعکس بر بی‌ثباتی‌های اخیر در منطقه دامن بزند. سران عرب اگر می‌خواهند شاهد صلح و ثبات به ویژه در حوزه‌ی امنیت باشند باید راهبردهای جدیدی مبتنی بر مشارکت عموم کشورها طراحی کنند.
منطقه‌ی خاورمیانه، خلیج فارس و کشورهای پیرامون آن در مقطع کنونی با چالش‌های جدی مواجه‌اند. حضور نیروهای خارجی در منطقه، تداوم درگیری‌های نظامی و شبه نظامی و کشتار مردم بی‌گناه در بعضی کشورها از جمله بحرین، فعالیت زیرزمینی شبکه‌های تروریستی، دخالت قدرت‌های فرا منطقه‌ای در امور داخلی کشورهای منطقه مانند سوریه و ... از جمله چالش‌هایی هستند که فرا روی کشورهای منطقه و خلیج فارس قرار دارد. از این رو نیل به امنیت و ثبات نیازمند همکاری جدی کشورهای منطقه است و تصمیم‌های نشست سران عرب می‌تواند بستر مساعدی را برای حفظ و ارتقای امنیت فراهم سازد.
2.2. موضع اجلاس در برابر مسایل سوریه و بحرین
مسأله‌ی سوریه
حوادث سوریه بسیار پرشتاب به پیش می‌رود و جبهه‌ی عربی ـ غربی تمام تلاش خود را برای به زانو درآوردن «بشار اسد» و نظام سیاسی سوریه ادامه می‌دهد.[9] موضوع سوریه در بدترین زمان ممکن برای مالکی اتفاق افتاده است زیرا عراق از گذشته تا کنون به عنوان همسایه‌ی سوریه، روابط قابل توجهی با حکومت اسد پدر و پسر در دمشق داشته است. مسؤولان عراقی در تلاش‌اند تا موضوع سوریه در برنامه‌ی کاری این اجلاس، به عنوان یک چالش در برگزاری، مطرح نگردد اما برای حل مشکلات سوریه اعلام کرده‌اند که طرح‌هایی برای برون رفت این کشور از مشکلات پیش آمده ارایه خواهند کرد که برای بررسی در نشست مقدماتی وزرای خارجه‌ی عرب در بغداد ارایه می‌گردد. سخنگوی دولت عراق، «علی الدباغ» اظهار داشت: «دخالت نظامی در سوریه این کشور را به آتش خواهد کشاند و عراق نخستین کشوری خواهد بود که آتش سوریه، آن را فرا خواهد گرفت.»[10] دولت عراق به طور مداوم بر استفاده از راه‌هایی غیر از گفت‌وگو که هدفشان سقوط رژیم سوریه است، مخالفت کرده است.
مشکل دولت عراق این است که دولت‌های عرب سنی در اجلاس هفته‌ی آینده بر روی مسأله‌ی سوریه تأکید خواهند کرد و آن را در رأس برنامه‌های خود قرار خواهند داد. عربستان سعودی، قطر، امارات متحده‌ی عربی و دولت‌های مهم عربی دیگر مصمم هستند که توافق‌هایی را ترتیب دهند تا کنترل اسد را روی قدرت کم‌تر کنند و جبهه‌ی مخالفان سوریه را تقویت کنند. البته در هفتههای اخیر، مالکی در مورد سوریه موضع متفاوتی اتخاذ کرده است و حمایت‌های لفظی خود را از دمشق کم کرده است. او حتی از طرح جدید اتحادیه‌ی عرب برای گسترش نیروهای حافظ صلح عرب حمایت نموده است.
از سوی دیگر، وزیر خارجه‌ی عراق در راستای همسویی با سیاست‌های ضد سوری کشورهای عربی اعلام کرد که سوریه به اجلاس سران عرب دعوت نخواهد شد. وی افزود: «عراق برای تصمیم‌گیری درباره‌ی حضور سوریه در اجلاس سران عرب تابع تصمیم‌های اتحادیه‌ی عرب است.»[11] با این وجود واضح است که دولت‌های عرب منطقه مطمئن نیستند که دولت فعلی عراق مواضع خود را تغییر داده باشد. بیش‌تر آن‌ها معتقدند که دولت مالکی بیش‌تر به سوریه متعهد می‌‌ماند تا به جهان عرب سنی. بنابراین آن‌ها احتمالاً بر مسأله‌ی سوریه تأکید میکنند تا بر مالکی فشار بیاورند تا موضع خود را مشخص کند.
از سویی دیگر بعضی گمانه زنی‌ها درباره‌ی احتمال دعوت از گروه‌های معارض سوری برای شرکت در اجلاس آینده‌ی سران عرب در عراق وجود دارد، ولی معاون دبیر کل اتحادیه‌ی عرب با بیان این که رییس جمهوری سوریه به اجلاس سران عرب دعوت نمی‌شود، اعلام کرد: «در اختیارات این اتحادیه نیست که معارضان سوریه را به رسمیت بشناسد.دبیر کل اتحادیه‌ی عرب اعلام کرد که بشار اسد به اجلاس سران عرب در بغداد دعوت نخواهد شد.»[12]
مسأله‌ی بحرین
بیش از یک سال از آغاز انقلاب مردم بحرین می‌گذرد ولی در این مدت اغلب سران کشورهای عربی نه تنها بر ضد رژیم آل‌خلیفه موضع‌گیری نکرده‌اند بلکه در این مدت حمایت‌های خود را از حکومت بحرین بیش‌تر هم کرده‌اند. برگزاری اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب فرصت مناسبی است تا با مطرح شدن موضوع حمایت از مردم بحرین، دولت بحرین را برای ایجاد اصلاحات بیش‌تر تحت فشار قرار دهند. در همین زمینه یکی از اعضای مجلس اعلای اسلامی عراق خواستار مطرح کردن موضوع بحرین در اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب در بغداد شد.[13]این در حالی ست که اتحادیه‌ی عرب در تلاش است تا به هر طریق ممکن از طرح موضوع حوادث این روزهای بحرین در نشست سران اتحادیه‌ی عرب جلوگیری کند.
«طلال الامین» مشاور دبیر کل اتحادیه به شکلی قاطعانه تأکید کرد: «در نشست آینده‌ی سران عرب که قرار است در بغداد برگزار شود، هرگز موضوع حوادث و وضعیت این روزهای بحرین در دستور کار نیست. مقام‌های بحرین از آنجایی که ترس داشتند که یکی از محورهای نشست بغداد، حوادث این روزهای کشورشان باشد بسیار تلاش کردند تا در وهله‌ی اول از برگزاری آن ممانعت کنند اما از آنجایی که این اقدامشان با شکست مواجه شد، اعلام کردند که در نشست یاد شده حضور نخواهند یافت.»
«خالد بن احمد» وزیر امور خارجه‌ی بحرین به تازگی در اظهارنظری برای فرار از حضور مقام‌های منامه در بغداد با متهم کردن سران عراق به سوء استفاده از اتفاق‌های بحرین، افزود: «اجلاس سران چگونه در کشوری برگزار می‌شود که هر روز از آن شری به تو می‌رسد؟ من ملت عراق را متهم نمی‌کنم و روابط ما با همه‌ی اقشار خوب است.»[14]
سخن آخر
برگزاری اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب در بغداد می‌تواند موفقیت بزرگی برای کشور عراق باشد. برگزاری این اجلاس بیش از همه چیز بیانگر این است که جهان عرب، عراق جدید را پذیرفته و عراق به نقش محوری خود در خاورمیانه و جهان عرب بازگشته است. برگزاری اجلاس سران اتحادیه‌ی عرب در این کشور به عنوان یکی از کشورهای بزرگ و تأثیر گذار در جهان عرب می‌تواند بعد از یک دوره‌ی طولانی بحران در این کشور به بازگرداندن نقش آن در اتحادیه کمک بزرگی کند. درباره‌ی سایر موضوعات نیز باید به انتظار بنشینیم تا ببینیم چه موضوعاتی در این اجلاس طرح و چه تصمیم‌هایی اتخاذ خواهد شد.(*)
