امسال نیز سی امین سالگرد برگزاری فیلم فجر به عنوان مهمترین همایش هنری-فرهنگی کشور برگزار شد، اما سیر پیشبرد همه ساله‌ی «جشنواره‌ی فیلم فجر» به کدام سمت و سو است؟ آیا تولیدات جشنواره در راستای ارزش‌ها و اولویت های انقلاب و هم جهت با معیارهای اسلامی است یا متباین با آن؟ برای تبیین محورهای فوق با خانم دکتر «رقیه محمدزاده» تهیه‌کننده و کارگردان مستندهای «هری پاتر»، «بازی آموزش»، «زن، سینما، تصویر تمام‌نشدنی» و «روایت»، ریاست بخش فیلم سازمان نظارت و ارزیابی صدا و سیما و رییس هیأت مدیره روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران به گفت و گو نشستیم.
در جشنواره‌ی امسال مسأله‌های اولویت‌دار انقلاب تا چه حد مطرح شده و اصلاً مطرح شده یا خیر؟ جشنواره‌ای که به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب برگزار می‌شود، تا چه حد محتوای آن به مسایل انقلاب اختصاص یافته است؟ در کل تحلیل خودتان را از نسبت جشنواره با انقلاب اسلامی بفرمایید.
امسال سی امین سالگرد جشنواره‌ی فیلم فجر است و در عمل سه سال بعد از پیروزی انقلاب، این جشنواره آغاز به کار می‌کند و شاید مهمترین همایش هنری- فرهنگی کشور در طول سال است. ما جشنواره‌های بسیاری داریم، شاید پر اقبال‌ترین، پر استقبال‌ترین و جا افتاده‌ترین جشنواره‌ای که داریم، جشنواره‌ی فجر است. این که خاستگاه جشنواره‌های مختلف در کشورهای گوناگون مبتنی بر چه موضوعاتی بوده و چه چیزی باعث شکل‌گیری این جشنواره‌ها شده و دست‌آورد آن چه بوده شاید جلسه‌ی مبسوط‌تری را بطلبد. در مورد جشنواره‌ی امسال یک چیز را خیلی صریح می‌توانم عرض کنم و آن هم این که به نظر می‌رسد که هوشمندی لازم در استفاده از پتانسیلی که در این بازه‌ی زمانی است، به عمل نمی‌آید.
ما در فاصله‌ی کم‌تر از 3 هفته بعد از جشنواره‌ی فیلم فجر، بزرگ‌ترین رویداد سینمایی دنیا یعنی اسکار را داریم. ما اگر وزن فیلم‌هایی را که در این دو گردهمایی هنری- فرهنگی ارایه می‌شوند را با هم مقایسه کنیم آن هم در قرن 21 به نظر می‌آید که ما باید هر سال نسبت به سال قبل بتوانیم یک قدم جلوتر رفته باشیم و یک افق جدیدتری را از نظر هنری به دست آورده باشیم. محصولاتی که امسال روی پرده‌ی سینما برای مخاطبان ارایه شده حتی در مقایسه با سال قبل چند گام عقب‌تر است. دوم این که از این بستر و از این بازه‌ی زمانی در خیلی از این آثار استفاده‌ی سیاسی شده است. ما در سال 90 سه یا چهار فیلم سینمایی را می‌بینیم که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به رویدادهای سال 88 اشاره می‌کنند که آن قدر این دستمایه قرار دادن مباحث سیاسی در آثار هنری باعث کلیشه‌ای شدن و سطحی شدن این مباحث است که به نظر من قابل توصیف نیست.
به نظر می‌آید یکی از اتفاق‌هایی که در جشنواره‌ی امسال در تکست‌ها افتاده، دستمایه قرار گرفتن ابزارهای سیاسی برای جلب مخاطب بوده است. در عمل به نظر می‌رسد که این دوستان بیش‌تر به فکر فروش بودند و بیش‌تر به فکر همراه کردن یک طیف خاص از مخاطبان بودند تا این که یک اثر هنری ارایه کنند و به نظر هم نمی‌آید که این‌ها دغدغه‌ی خاصی را در فضای انقلاب، مبنای طرح قرار داده باشند.
البته باید نکته‌ای را عرض کنم آن هم این که ما نمی‌توانیم دغدغه‌ی انقلاب را صرفاً به نمایش گذاشتن رویدادهای شکل‌گیری فضای انقلاب بدانیم. اکنون کشور ما جمهوری اسلامی بوده و سی و سه سال است که شکل گرفته و مباحث اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دغدغه‌های این انقلاب و دغدغه‌های امروز آن است یعنی اگر کارگردان ما بتواند به این مفاهیم بپردازد و آن‌ها را به تصویر بکشد، توانسته دغدغه‌هایی متناسب با ایام جشن پیروزی انقلاب را نشان دهد. رویکرد فیلم‌های سینمایی این دوره را خیلی حول این مباحث نمی‌بینم.
یکی از اتفاق‌هایی که در جشنواره‌ی امسال در تکست‌ها افتاده، دستمایه قرار گرفتن ابزارهای سیاسی برای جلب مخاطب بوده است. در عمل به نظر می‌رسد که این دوستان بیش‌تر به فکر فروش بودند و بیش‌تر به فکر همراه کردن یک طیف خاص از مخاطبان بودند تا این که یک اثر هنری ارایه کنند و به نظر هم نمی‌آید که این‌ها دغدغه‌ی خاصی را در فضای انقلاب، مبنای طرح قرار داده باشند.
اتفاقی که امسال در جشنواره افتاده و خیلی هم پررنگ است، مسایلی مثل عشق‌های قبل از ازدواج و روابط باز دختر و پسر و عشق‌های ضربدری و ... است. نظر شما راجع به این مسأله در جشنواره‌ی امسال چیست؟ اساساً اصالت خانواده و تصویر ایده‌آل از زن تا چه حد مسأله‌ی جریان فیلم‌ساز کشور ماست؟ با چه رویکردی به این مسأله نگاه می‌کنند؟ تحلیل شما در این زمینه از منظر زنان و خانواده چیست؟
ما یک هشدار جدی در فضای فرهنگی کشور داریم. من در جایی داشتم برای عزیزان عرض می‌کردم و می‌گفتم به نظر می‌آید که ما یک برنامه‌ریزی نداریم برای این که بدانیم از ظرفیت سینمای کشور و ظرفیت اقبال قشر فرهنگی به بخش سینما استفاده کنیم. شاید در کشورهای پیشرفته و در عمل ممحض در تولید فیلم و استفاده از تکنیک سینما این برنامه‌ریزی فرهنگی دقیق وجود دارد. ببینید ما یک هژمونی فرهنگی در هالیوود داریم که اگر کارگردان مان را بفرستیم آن جا هر چه قدر هم این کارگردان ناتوان باشد، نهایت مجبور است یک‌سری اصول و قواعدی را در آن سیستم رعایت کند.
ما به دلیل فقدان این اصول و قواعد مشخص در فضای سینمایی و به واسطه‌ی این که تعریف دقیقی از مفاهیم امروزی بودن، مدرن بودن، روشنفکری در عرصه‌ی تصویر نداریم و یک الگو و پنل مشخص برای این که مفاهیم را چه طور ارایه کنیم دست کارگردان ما نیست. ما یک هشدار جدی در فضای فرهنگی خود داریم و آن هشدار نسبت به فضای خانواده است. ما نیامده‌ایم تعریف کنیم که فیلم‌ساز و کسی که دارد محصول تصویری برای من تولید می‌کند بداند این حریم خانواده، مقدس است، تقدس حریم خانواده در فضای سینمایی ما کاملاً مخدوش است. خانواده یک پدر و یک مادر و یک گروه فرزندان دارد.
ما جایگاه مرد و پدر را به عنوان استوانه‌ی صیانت از کیان خانواده در همه‌ی آثارمان مخدوش می‌کنیم. اتفاقی که می‌افتد این است که وقتی من مرد را نابود کنم عملاً خانواده‌ام متزلزل می‌شود. اکنون معضل جدی جامعه‌ی ما افزایش مشکلات و مشاجرات خانوادگی است. فیلم‌ساز ما باید بتواند در کنار بازنمایی این مشکلات فضایی به وجود بیاورد که امید به زندگی را در من مخاطب افزایش دهد نه این که احساس بی اعتمادی، خیانت و دروغ رواج یابد. بالاخره بازنمایی مسایل اجتماعی تا اندازه‌ای می‌تواند برای مخاطب لذت بخش باشد از یک جایی به بعد دیگر دوز نا امیدی، افسردگی و یأس را در فضای اجتماعی افزایش می‌دهد.
من تعداد فیلم‌هایی که دیدم کم نیست و حجم زیادی را در این دوره دیدم اما در تمام این‌ها اتفاقی که افتاده این است که ما زن را در حد یک آدم بی توجه به کرامت نفسانی و منفعل در برابر مسایل خانوادگی معرفی می‌کنیم و مردان را یک آدم بوالهوس بی مسؤولیت و بدون توجه به حریم خانواده و بی قید و بند معرفی می‌نماییم و بچه‌ها هم این وسط سردرگم هستند.
من اگر بخواهم راجع به خاستگاه‌های فلسفی این مباحث صحبت کنم، می‌توانم مفصل بحث کنم که اکنون نگاه حاکم بر فضای سینمای کشور به چه فضای فلسفی‌ای در دنیا گرایش دارد و نتیجه‌ی این اندیشه‌های فلسفی مخاطب را به چه جهتی سوق می‌دهد ولی اکنون مجال آن نیست. شاید ادعای این مطلب کار هر کسی نباشد اما اگر ما تولیدات درون وطنی خود را با تولیدات خارجی مقایسه کنیم فیلم‌هایی وجود دارند که شاید با خیلی از آرمان‌ها و اندیشه‌های فرهنگی ما همخوانی ندارد اما نوع شخصیت پردازی، درام نویسی، فیلم‌سازی و... به شکلی است که مخاطب را به امید می‌رساند.
یعنی خیلی از فیلم‌های خارجی هستند که به پیام‌های مورد تأیید ما به مراتب نزدیک‌تر از تولیدات سینمایی خودمان هستند. فاجعه این جاست که بعضی از فیلم‌های ما آن قدر به ساخته‌های هالیوودی نزدیکی مضمونی دارند که تنها تفاوتشان این است که نیاز به دوبله ندارند! اگر اکنون در محصولات نمایشی که در کشورهای مختلف چه کانادا چه استرالیا و چه آمریکا ملاحظه کنید می‌بینید که بعضی‌ها خیلی به ارزش‌های فرهنگی ما نزدیک‌تر است تا این چیزهایی که خودمان می‌سازیم. از این رو من معتقدم مشکل ما در سینما به طور مشخص روابط دختر و پسر نیست، مشکل ما این است که نیامدیم قداستی برای خانواده تعریف کنیم. دختر کانونی در خانواده ندارد پس باید یک پناه بیرون از اجتماع پیدا کند و به یک پسر پناه می‌برد و...
ما جایگاه مرد و پدر را به عنوان استوانه‌ی صیانت از کیان خانواده در همه‌ی آثارمان مخدوش می‌کنیم. اتفاقی که می‌افتد این است که وقتی من مرد را نابود کنم عملاً خانواده‌ام متزلزل می‌شود. اکنون معضل جدی جامعه‌ی ما افزایش مشکلات و مشاجرات خانوادگی است. فیلم‌ساز ما باید بتواند در کنار بازنمایی این مشکلات فضایی به وجود بیاورد که امید به زندگی را در من مخاطب افزایش دهد نه این که احساس بی اعتمادی، خیانت و دروغ رواج یابد.
یعنی شما می‌فرمایید دلیل پررنگی این مسایل، عدم تبیین و ارایه‌ی الگو از جانب ماست یا یک قسمتی هم بر می‌گردد به عدم پای‌بندی و اعتقاد قشر فیلم‌ساز ما به عقاید و اعتقادات؟
من نمی‌توانم خیلی صریح در مورد عدم اعتقاد کسی در مورد یک‌سری اعتقادها حرف بزنم. من گمان می‌کنم که ما هر کدام به یک سهم فردی رسیدیم، اکنون هر کدام مان مدافع آن سهمی هستیم که خودمان داریم. اعتقاد بنده این است که دستگاه‌های فرهنگی ما یک تعریف دقیقی از جایگاه خانواده و از جایگاه زن و از جایگاه مرد و یک چارچوب هنجاری و ارزشی برای فضای سینمایی کشور تعریف نکرده‌اند. ببینید ما می‌گوییم حضرت علی(علیه‌السلام) الگوی مردان و حضرت زهرا(سلام‌الله) الگوی زنان است اما اکنون از شما بپرسند برداشت شما از حضرت زهرا به عنوان الگوی زنان چیست، نمی‌توانید یک تعریف دقیق و همه‌گیر از آن ارایه دهید. مطمئناً خیر. متأسفانه ما الگو ارایه نکردیم و تعریف دقیق و مشخصی هم نداریم.
آیا این را قائل هستید که طیف روشنفکری که جریان غالب سینمای ماست، ارزش‌های متباین با ارزش‌های انقلاب دارد و ارزش‌های خودش را باز تولید می‌کند؟
واضح است که در هر فضای هنری، هنرمند فضای ذهنی خود را برای شما مصور می‌کند و لزوماً تمامی هنرمندان در تمام کشورهای دنیا مثل هم فکر نمی‌کنند، لزوماً همه با سیاست‌های فرهنگ و اجتماعی کشور خودشان همراه نیستند. به عنوان مثال «مایکل مور» زمان ریاست جمهوری «بوش» پسر به دلیل این که اندیشه‌هایش به دموکرات‌ها نزدیک بود دقیقاً برخلاف اندیشه‌های سیاسی آن زمان مستند می‌ساخت. اما همان مایکل مور در زمان «اوباما» فیلمی می‌سازد در راستای سیاست‌های فرهنگی آمریکا. این که یک هنرمند متنازع، مخالف و متضاد با اندیشه‌های فرهنگی ما فیلم بسازد ما با این مشکلی نداریم. من فکر می‌کنم ما یک پلان درست نداریم که بالاخره چه فیلم‌هایی قرار است این جا ارایه شود و مجوز دریافت کند؟ اکنون معلوم است که در جشنواره‌ی «برلین» چه تیپ فیلم‌هایی جایزه می‌گیرند یا در اسکار معلوم است چه فیلم‌هایی جایزه می‌گیرند.
شما می‌بینید که هم فیلمی مانند «آواتار» در اسکار ارایه می‌شود و هم فیلمی مانند «هرت لاکر» ساخته می‌شود؛ اما با وجود این که آواتار تمام تکنیک‌های سینمایی را دارد، هرت لاکر جایزه می‌گیرد، چرا؟ چون متناسب با شرایط سیاسی آن موقع است. به نفع شرایط سیاسی آن موقع آمریکاست. برای همه هم حیرت آور است که این اتفاق می‌افتد و بنده گمان می‌کنم که این سیاست و این الگوی دقیق در سینمای ما نیست. من گمان می‌کنم ما اگر یک تعریف دقیق برای آن چه که قرار است در این جشنواره ارایه کنیم داشته باشیم این اتفاق‌ها به راحتی قابل حل هستند. قرار هم نیست انقباضی برخورد کنیم اما در رفتار انبساطی خود هم باید مرز تعریف کنیم و چارچوب داشته باشیم؛ نمی‌توانیم بگوییم که امسال شرایط این مدلی است، این قدر مرزها را باز کنیم؛ سال بعد که احساس می‌کنیم شرایط یک مقدار بیش‌تر به نفع مان است مرزها را بسته‌تر بگیریم. ما بالاخره باید یک استانداردی را برای فیلم‌های سینمایی که در جشنواره مردم قرار است پول بابت آن بدهند و ببینند، تعریف کنیم. من احساس می‌کنم بعضی از فیلم‌هایی که در جشنواره‌ی امسال اکران شد به واقع روح مخاطبان را آزار می‌داد.
من پارسال بعضی روزها تا شش فیلم هم می‌توانستم ببینم، اما امسال نتوانستم هیچ روزی بیش‌تر از سه فیلم ببینم؛ روحم نمی‌کشد، احساس می‌کنم محتوای فیلم‌ها چه از نظر ساختاری و چه از نظر محتوایی با روحم سنخیت ندارد. یک وقت‌هایی می‌گویند که به مرگ بگیرید، به تب راضی می‌شوند یعنی این قدر فیلم‌های این دوره آزار دهنده بود که من به فیلمی مثل «میگرن» می‌گویم فیلم خوب! شما فیلم «شیرین قناری بود» را ببینید. چرا به فیلم «جعفر پناهی» مجوز ندادند؟ چون یک مشت دختر می‌خواستند بروند استادیوم، فیلم‌های «دایره» و «آفساید» و حتی به جرأت می‌توانم بگویم یکی دو تا دیگر از فیلم‌های مجوز نگرفته دیگر ایران را جمع کردند و فیلمی به نام شیرین قناری بود را ساختند که شما هر رفتار غیراخلاقی را در این اثر می‌بینید... بگذریم! به هر حال اعتقاد من بر این است که ما اگر چند بار به فیلم‌های این چنینی بر اساس چارچوب تعریفی خود مجوز ندهیم و نگذاریم که چنین فیلم‌هایی به جشنواره راه بیابند و اکران عمومی بشوند، به طور قطع کارگردانان معارض با آرمان‌های انقلاب هم برای حذف نشدن و در عرصه باقی ماندن سعی خواهند کرد که به این چارچوب تن بدهند.
