زندگی و کارنامه سید محمد خاتمی طلبه شیک‌پوشی که درس جان لاک را هجی می‌کرد

خاتمی تحصیلات ابتدایی تا دبیرستان را در اردکان گذراند. از سال اول دبیرستان نیز در حوزه علمیه اردکان- که تحت نظارت پدرش بود- ثبت نام کرده و طلبگی را همزمان با ادامه تحصیلات کلاسیک آغاز نمود.
در سال 1340 پیش از اخذ دیپلم و در حالی که بخشی از «مقدمات» دروس حوزوی را نزد پدرش آموخته بود، به قم رفت و ضمن ادامه دروس حوزوی، دیپلم  متوسطه را در رشته طبیعی (علوم تجربی) اخذ کرد. آنچه علی رغم شوق خاتمی به تحصیلات کلاسیک، او را به حوزه علمیه نیز هدایت کرد، اصرار و تشویق پدر بود. سید روح الله بسیار علاقمند بود که فرزندش به مسلک روحانیت درآید و و قتی که او را برای تحصیل به قم می فرستاد، برای اینکه دغدغه خاطری برای محمد نماند، تاکید کرد «تا زمانی که در این راه (تحصیل علوم دینی) تلاش کنی، من همه مخارج زندگی ات را تامین می کنم».[1]
«خاتمی شیک ترین طلبه قم بود»؛ این توصیف مادر محمد از اوست. خانم ضیائی درباره خلق و خوی این طلبه جوان اضافه می کند: «از بچگی، مرتب و منظم بود، لباس‌هایش را خودش می‌شست و گاهی با چنان دقتی مشغول دوختن جوراب پاره‌اش می‌شد که هر که نمی‌دانست فکر می‌کرد دارد یک مساله مهم را حل می‌کند. قم هم که بود فقط یک قبا داشت اما تا قبایش را از اتوشویی برایش بیاورند در خانه می‌نشست».[2]
نخستین سال های حضور خاتمی در قم، همزمان بود با روی کار آمدن «اسدالله علم» و آغاز برنامه هایی که دولت آمریکا برای انجام «اصلاحات» در رژیم پهلوی به محمدرضا دیکته کرده بود. لایحه «انجمن های ایالتی و ولایتی» که شرط اسلام را از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف می کرد و در واقع، مقدمه ای بود برای تبدیل ایران به یک جامعه «لائیک»، اولین گام از سری اصلاحات آمریکایی بود که واکنش شدید آیت الله «سید روح الله خمینی» و دیگر علما را در پی داشت. مقاومت علما و در نهایت لغو لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی اولین پیروزی جریان جدیدی بود که مرجع تقلید برجسته وقت، یعنی امام خمینی(ره)، با رویکردی تماما دینی و اسلامی، در مقابل نظام سلطنتی پهلوی آغاز کرده بود. این اتفاق بر وزن قم در معادلات سیاسی روز ایران افزود. آمریکایی ها با درک اهمیت رویداد مذکور، از این عقب نشینی شاه به خشم آمده و از محمدرضا خواستند طرحی شش ماده ای با نام «انقلاب سفید» را برای پیشبرد اصلاحات به اجرا بگذارد، اما علما مجددا با ذکر ایرادات شرعی این طرح، با برگزاری رفراندوم برای تصویب آن اعلام مخالفت کردند. قم تقریبا آماده قیام شده بود. اهانت های شاه علیه روحانیت در اسفند 1341 و اعلام عزای عمومی از سوی امام خمینی(ره) در ایام عید 1342، سیر حوادث را با سرعت عجیبی به سمت بازداشت امام (ره)  و قیام 15 خرداد پیش می برد.
خاتمی اما ظاهرا از این فضای متشنج سیاسی به دور بود و سر در کتب خویش داشت. سید محمد هر چند در متن قیام 15 خرداد قرار گرفت، اما شاید این قیام نیز در نگاه او مشروطه نافرجام دیگری بیش نبود؛ این بود که در سال 1344 تصمیم گرفت برای یافتن راهی برای آزادی «ایران استبداد زده» به آموختن فلسفه غرب در دانشگاه اصفهان پناه ببرد. البته او طلبگی را رها نکرد و تاکید و اصرارهای پدر، باعث شد محمد در حوزه علمیه اصفهان نیز ثبت نام کند.
در دانشگاه اصفهان بود که خاتمی در معرض اندیشه ها و نظریات غربی  در باب آزادی و مسئولیت مدنی قرار گرفت و درباره امکان تطبیق این عقاید با آموزه های اسلام به مطالعه پرداخت.
اگر خاتمی بعدها گفت «مشروعیت همه حکومت ها از مردم است»، از «جان لاک» آموخته بود که «آنچه جامعه سیاسی را به وجود می آورد و سبب برقراری آن می شود، چیزی نیست مگر توافق عده ای از انسان های آزاد که می توانند با اکثریت عددی خود شناخته شوند. فقط همین عامل می تواند بنیانگذار حکومت مشروع باشد».[3]
سید محمد خاتمی اگر روزی گفت «آزادی از دین سئوال می‌کند و دین باید جوابگو باشد»[4]، به خاطر این بود که در طول تحصیلات آکادمیک خود، مفهوم آزادی را به عنوان «ارزشی مطلق و بی قید و شرط» از «ژان راک روسو»[5] وام گرفت.
در فضای ملتهب از استبداد پهلوی، شنیدن و خواندن درباره «آزادی» و «نقش مردم در حکومت» برای خاتمی بسیار گوارا بود؛ به ویژه که رهایی از استبداد آرمان او گشته بود؛ خاتمی هر چند طلبه علوم دینی نیز بود، اما حوزه های علمیه در دوران قبل از قیام امام خمینی(ره)، علاقه چندانی به امور سیاسی نشان نمی دادند و برنامه مدونی برای به زیر کشیدن حکومت سلطنتی در دست نداشتند. این بود که با توجه به صبغه خانوادگی و تحصیلات حوزوی، و همچنین بافت مذهبی کشور ایران، تحصیل در فلسفه غرب باعث شد نطفه اندیشه سیاسی خاتمی با ترکیب «اسلام و لیبرال دموکراسی غربی» بسته شود؛ اندیشه ای که بعدها به آرمان مبدل گشت و سراسر زندگی سیاسی خاتمی را در خدمت خود گرفت.
طی سال های حضور خاتمی در دانشگاه اصفهان، ایران آبستن تحولات بسیار مهمی بود. امام خمینی(ره) هر چند در تبعیدگاه خود در نجف به سر می برد، اما  بـا ارسال نامـه ها و پیک هایى بـه ایران، ارتباط خویـش را بـا مـبارزیـن حـفـظ نـموده و آنان را در هـر منـاسبـتـى بـه پـایـدارى در پیگیـرى اهـداف قیام 15 خـرداد فـرا مى خواند. فاصله خاتمی با این فضا کم نبود.
سرباز وظیفه
زمان به سرعت سپری شد و سال ۱۳۴۸ فرا رسید تا محمد با مدرک لیسانس از دانشگاه اصفهان فارغ التحصیل شده و به خدمت سربازی اعزام شود. هر چند طلاب در مقطعی از حکومت پهلوی از سربازی معاف بودند اما از اوایل سال 1342 محمدرضا شاه فرمان داده بود تا روحانیون را نیز به سربازی ببرند و اگر کسی مقاومت کرد، فی الفور دستگیرش می کردند. در چنین شرایطی بود که سید محمد خاتمی نیز مجبور شد راهی خدمت زیر پرچم شود. خواهرش فاطمه در توجیه رفتن محمد به سربازی در دوران طاغوت می گوید: «او به سربازی به عنوان یک آموزش ضروری می نگریست... این اقدام او به معنی حمایت از شاه نبود»؛[6]
خاتمی در سال 1349 پس از شرکت در آزمون سراسری موفق شد در دوره فوق لیسانس رشته علوم تربیتی دانشگاه تهران پذیرفته شود. به گفته خودش در این دوره امکان سفر به غرب و ادامه تحصیل در قالب بورسیه دانشگاه تهران را نیز داشته، اما به دلیل اینکه احساس کرده «از روحانیت فقط عبا و عمامه‌اش» را دارد، فوق لیسانس را رها کرده و به قم باز می گردد.[7]


نویسنده:‌ سید یاسر جبرائیلی

کتاب «سودای سکولاریسم» به زودی توسط انتشارات موسسه فرهنگی خبرگزاری فارس راهی بازار نشر خواهد شد و علاقمندان، نهادها و مراکز می توانند از طریق شماره تلفن 88913277-021 سفارشات خرید خود را ارائه دهند.

--------------------------
[1]  محسن دلاویز، قدی بلند تر از دیوارهای شهر (تهران: متن گستر آریا، 1385)، ص 17
[2]  گفت و گو با مادر خاتمی: نمی گذارم محمد کاندیدا شود.  روزنامه اعتماد ملی. 3/3/86
[3]  عبدالرحمن عالم، تاریخ فلسفه سیاسی غرب، ج2 (تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1387)، ص 280.
[4] سایت خبری تحلیلی فردا به نقل از ایسنا. 20/1/1389
[5] آیزایا برلین، آزادی و خیانت به آزادی. ترجمه عزت الله فولادوند (تهران: نشرماهی، 1387)، ص 81.
[6] New York Times, 1 February 1998. at:
http://www.nytimes.com/1998/02/01/world/beneath-turban-special-report-mullah-who-charmed-iran-struggling-change-it.html?scp=1&sq=%22looked+at+the+military+as+an%22&st=nyt&pagewanted=all
 [7] آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، خاطرات سید محمد خاتمی، شماره بازیابی1192، جلسه چهارم، تاریخ74/10/27 ، صفحه 11 تا 15 .
منبع: فارس