وقتی بی بی سی راوی جنگ می شود

مشرق: اینکه بخش فارسی تلویزیون دولتی انگلیس مهم ترین برنامه های خود را به سالگرد جنگ ایران و عراق اختصاص دهد و برنامه های ویژه ای برای این ماجر تهیه ببیند، آن هم نه برنامه های صرفا تحلیلی که بیشتر به خاطره گویی بنشیند، مخاطب را به فکر وا می دارد.    

 هفته دفاع مقدس امسال در دنیای رسانه با سال های گذشته تا حدود زیادی متمایز است. ماجرا از این قرار است که با رسیدن به روزهای آخر شهریورماه هر سال رسانه های داخلی و برنامه های صدا و سیما به نوعی بوی جبهه و جنگ می گیرد که اتفاقی عادی، طبیعی و قابل پیش بینی است. اما اینکه بخش فارسی تلویزیون دولتی انگلیس مهم ترین برنامه های خود را به سالگرد جنگ ایران و عراق اختصاص دهد و برنامه های ویژه ای برای این ماجر تهیه ببیند، آن هم نه برنامه های صرفا تحلیلی که بیشتر به خاطره گویی بنشیند، مخاطب را به فکر وا می دارد. حالا چه رسد به اینکه بر روی خاطره یک جوان نسل سوی در یکی از اقوام شهیدش، درست در جایی که خبر شهادت روایت می شود، صدای سرود" کجائید ای شهیدان خدایی" نیز به گوش برسد، این یک پلان را دیگر باید در موزه سلطنتی انگلیس نگهداری کرد.

رویکرد بی بی سی به جنگ از نظر تاریخی ویژگی های خاصی دارد. بنگاه دولتی بی بی سی در تاریخ سازی تبحر خاصی دارد. و البته ابزار این کار را نیز در اختیار دارد. در حقیقت یکی از شاخصه های تولیدات بی بی سی در اهمیت دادن به ریشه های تاریخی جریانات است و البته روایت آنها ان طور که با سناریوی مورد نظر همخوانی داشته باشد.به صورت کلی می شود گفت که عنصر تاریخ نگری و پیشینه سازی چیزی نیست که بشود آن را از اخبار، گزارش ها، تحلیل ها و حتی تولیدات دیگر بی بی سی حذفشان کرد.

با این وصف پرداختن بی بی سی به یک ماجرای تاریخی چیز عجیبی نیست. اما دل سوزاندن این شبکه برای زنده نگه داشتن جنگ هشت ساله آن هم پس از سی سال می تواند موضوع جالبی باشد. می شود پرسید که چطور بعد از سی سال جنگ ایران و عراق، حواشی آن و حتی خاطرات موجود از آن تا به این حد اهمیت پیدا کرده است.
ممکن است به این سوال اینگونه پاسخ بدهند که بی بی سی پیش از این نیز به جنگ ایران و عراق پرداخته است و حتی برای یک طرف این ماجرا، سریال هم ساخته که همین چندی پیش به نمایش در آمد.

خانه صدام
سریال خانه صدام تولید شبکه بی بی سی و شبکه "اچ بی او" ی آمریکا است. این سریال در سال های اخیر ساخته و عرضه شد و اتفاقا خود می تواند یکی از موضوعات بحث نگرش بی بی سی به جنگ باشد. این سریال در حقیقت بیانگر سال های حکومت صدام است، اما در عیم حال داستان را به سبک بی بی سی روایت می کند. در مقطع درگیری صدام با ایران از درگیری های لفظی تا آغاز تجاوز عراق، پرداخت داستان به شکل خاصی به روایت طرف عراقی نزدیک است.اگر چه این بخش تنها قسمتی از داستان سریال است.آنچه در خانه صدام، از شخصیت رئیس جمهور مخوف عراق مطرح می شود با آنچه در خاطرات، تاریخ شفاهی و منابع دیگر درباره دیکتاتور عراق مطرح است کاملا متفاوت است. صدام بی بی سی شخصیتی است که خشونتش نیز بر مدار منطق است.مشورت می کند و تا حدودی با دموکراسی همراهی می کند! با خبرنگاران گپ می زند و اگر هم جایی دست به خشونت می زند در حقیقت، عملش بازتاب یک حرکت خشونت طلبانه است. بیشتر این ویژگی ها مربوط به دوره ای است که غرب از او حمایت می کند. و جالب تر این که تقریبا خبری از حضور غربی ها در دوره آغاز جنگ ایران و عراق نمی بینید.تحریکات رهبران ایران و خشونتهای تروریستی شیعیان عراق باعث تصمیم صدام و صدور فرمان حمله به ایران شد؛ این روایت بی بی سی از آغاز جنگ ایران و عراق است. روایتی که به شدت مورد علاقه بعثی ها است.

پروژه تطهیر و عادی سازی صدام
با فروکش کردن غبار جنگ خلیج فارس، اعتراف دولت های غربی به جنایات صدام در جنگ با ایران که از محکومیت تجاوز صدام به خاک ایران توسط شورای امنیت آغاز و به محکومیت استفاده از سلاح شیمیایی، علیه نیروهای نظامی و غیر نظامی منتهی می شد، برای همین دولت های غربی مشکل ساز شد، اگر چه این اعترافات در زمان جنگ دنیای غرب با صدام به کار آمده بود و از صدام چهره ای مخوف و جنایتکار ساخته بود، اما حالا و با پایان جنگ همین اعترافات سبب شده است تا مشروعیت ایران در منطقه بیش از پیش بالا برود و از طرف دیگر علامت سوال بزرگی برای افکار عمومی غرب ایجاد شود که اگر صدام جنایتکار بود و ایران قربانی تجاوز به خاکش چرا دولت های متبوعشان در دوران جنگ هشت ساله هر گونه کمک نظامی ممکن را از دولت بعث دریغ نکرده اند.
حالا دیگر نیاز است تا در آرایش صدام تجدید نظرهایی اعمال شود. بی بی سی تخصصش در تاریخ است، یا بهتر بگوییم، بی بی سی استاد تاریخ سازی است.شخصیتی که از صدام در سریال ها، فیلم های مستند و مقالات مکتوب در حال حاضر نقل می شود بسیار متفاوت با روایات دوره جنگ این شبکه از دیکتاتور عراق است و تقریبا به صورت کامل در مقابل تاریخ نگاری اصیل عراقی نیز قرار می گیرد. در یک بررسی و مقایسه میان آنچه بی بی سی آن را به صدام نسبت می دهد با روایت عراقی از صدام، آنهم نه روایت شیعیان که بشود آن را متهم به موضع داشتن کرد که با مقایسه با تصویری که برخی از اطرافیان وی از او ارائه می کنند، روایت بی بی سی بیش از هر چیز به تصویرسازی یک بعثی توبه کرده که حالا در پی تطهیر گذشته اش است شباهت دارد.

جنگ از نگاه بعثی ها
یکی از موضع هایی که می تواند در حقیقت نمایی تاریخ نگاری ها کمک کند، تکنیک روایت از دو طرف متضاد است. مثلا اگر شما بخواهید تاریخ جنگ را روایت کنید، از هر دو طرف جنگ ایران و عراق برای این روایت استفاده کنید و بگویید که به طور مثال این اتفاق به این شکل افتاد. این تکنیکی است که بی بی سی معمولا حتی در روایت مسایل داخلی ایران از آن استفاده می کند، برای این شبکه از دیرباز بسیار مهم بود که آن را به عنوان یک ناقل بی طرف تاریخ واخبار بشناسند، اما استفاده از این تکنیک برای این شبکه انگلیسی با ظرافت هایی همراه است. ماجرا آنجا به خوبی روشن می شود که شما به صورت ناخودآگاه به سبک سنگینی ادعا ها می پردازید. می بینید که در این روایت دو طرفه هر کدام از دو طرف چه مدارکی را بر روی میز می گذارند که به ادعایشان ثبوت بدهند حالا دیگر نقش راوی بسیار پر رنگ می شود، چون این او است که اجازه حرف زدن به دو طرف داده و تا هر جا که بخواهد این اجازه را تمدید می کند. سیاست رسانه ای درست در همین نقطه فعال می شود. باید دید که سیاست رسانه ای در حال حاضر به تضعیف چه کسی و تقویت چه کسی باید منتهی شود. ماجرا بسیار سده است. در طرف عراقی دیگر به صورت رسمی خبری از حزب بعث نیست، اما مردم عراق به صورت محکمی با ایران گره خورده اند، حالا اگر آنها به این نتیجه برسند که صدامی را که سال ها جنایتکاری سفاک و تجاوزگر می شناختند نه در همه موضوعات بلکه در بعضی از آنها محق بوده و ایرانی ها نیز چندان بیگناه نبودند چه افتاقی می افتد؟ چیزی شبیه به آن چیزی که غرب همیشه پس از سقوط صدام در عراق به دنبال آن بود یعنی بیدار کردن ناسیونالیسم عراقی و فاصله انداختن میان مردم عراق و دولتشان با ایران. اما بی بی سی فارسی یک شبکه فارسی زبان است و قطعا هدف اصلی آن مردم ایران. متخصصان جنگ روانی در آمریکا بارها هشدار داده اند که راه افتادن یک جنگ سخت علیه ایران می تواند همه منتقدان و طرفداران نظام را در جهت حمایت از نظام تجمیع و به وحدت برساند، شاهد مثال این واقعیت را نیز جنگ هشت ساله عراق علیه ایران می دانند. با این وصف یادآوری خاطرات جنگ ایران و عراق آن هم از راوی ایرانی چیزی جز یادآوری دشمن مشترک و تجاوز به ایران و حمایت تمامی دنیای شرق و غرب از جمله خود انگلیسی ها از عراق نیست.در شرایطی که همه گزارش های این شبکه خبری بر روی محور تبلیغ ضعف روز افزون نظام و شکاف بین مردم و حاکمیت متمرکز است اجرای چنین پروژه ای چندان عاقلانه به نظر نمی رسد. اما اگر در این روایت دو طرفه توسط راوی کفه استدلال های طرف ایرانی کمی سبک شود و هر از گاهی کفه طرف عراقی بچربد چه می شود؟ یک نوع اسطوره زدایی از مقاومت هشت ساله تحقق می یابد. مقاومتی که حالا دیگر نمی شود به آن افتخار کرد و محور تجمیع نمی شود. در کنار این ماجرا می شود درباره نکبت و سیاهی که جنگ با خود آورد بحث کرد و حالت حماسی و ایستادگی در برابر تمام قدرت ها حامی عراق را از روایت حذف کرد.پروژه کامل است.

دهه پنجاه و 60ای خاطره بگویند
نسل جبهه رفته اگر ممکن است که در بسیاری از موضوعات منتقد باشند، یا حتی این امکان وجود داشته باشد که نسبت به گذشته خود دچار انفکاک شده و ان را به فراموشی بسپارند، اما برای تولد یک روایت متفاوت با حال و هوای جبهه ها در سال های دهه 60 به هیچ وجه نمی شود به آنها اعتماد کرد. چون هر آن ممکن است به یاد آن حال و هوا افتاده و حرفهایی بزنند که باز هم داستان را به مسیر قبل برگرداند. از این گذشته آنهایی که بسیاری از واقعیات میدان های جنگ را دیده اند به راحتی ساخته های رسانه ای را قبول نمی کنند و می توانند برخی مطالبی را مطرح کنند که به دلیل شاهد عینی بودنشان برای صاحبان روایت جدید، مشکل زا شود. حال چه باید کرد؟ برای تولید چنین روایتی باید به سراغ کسانی رفت که تنها تصاویر مبهمی از این سال ها با خود دارند. آنها یا دوران کودکی و یا حداکثر نوجوانی خود را در این دوران گذرانده اند و خاطراتشان شامل تک تصویرهایی می شود که فاصله خالی بین آن را رسانه ها و شنیده ها پر کرده اند. در چنین شرایطی اگر صاحبان روایت متفاوت رسانه ای مانند بی بی سی فارسی یاشد، کار ساده است، چرا که مخاطب این شبکه با تامین مصالح برای پر کردن فضای خلا تک تصویرهایی را که ممکن است در شرایط عادی معنا دار نیز نباشد به هم وصل می کند.
به این مثال توجه کنید؛ یک متولد اوایل دهه 60 چه خاطراتی می تواند از جنگ داشته باشد،اعزام به جبهه، بمباران و موشک باران، صداهای مهیب انفجار و جیغ فریاد کشیدن اطرافیان، تشییع جنازه شهدا و در نهایت شهادت یکی از بستگان نزدیک. در فضایی که یک شبکه مدام از شکست، دادن تلفات و کشته های فراوان و بی حاصل،عدم مدیریت، و سیاهی و نکبت سخن می گوید مخاطب این شبکه چطور این تصاویر را به هم متصل می کند و خاطراتش را روایت می کند؟