تحليلي بر طرح هسته اي روسيه چرا هر نوع مداليته مذاكراتي بايد گام به گام باشد؟

طرح روسيه درباره برنامه هسته اي ايران به طرح «گام به گام» معروف شده است. يك سؤال مهم درباره اين طرح اين است كه مقصود از گام به گام در اينجا چيست؟ و گام به گام بودن طرح روسيه دقيقاً به چه دليل يك حسن محسوب مي شود؟
مراجعه به سوابق مذاكراتي ايران و كشورهاي غربي نشان مي دهد كه اين مذاكرات همواره گرفتار يك معضل مزمن بوده و آن هم اينكه به ويژه از جانب غربي ها عموماً هيچ تضميني وجود نداشته است كه به تعهداتي كه در چارچوب يك توافق رسمي پذيرفته بودند، عمل شود. به عبارت ديگر، دو طرف درباره امور كاملا عيني و روشن توافقاتي مي كردند، يك طرف (عموماً ايران) به همه تعهدات خود عمل مي كرد و طرف ديگر يا اصلا تعهدي نمي پذيرفت و يا اينكه اراده اي براي عمل تعهداتش از خود نشان نمي داد.
توافقنامه هاي تهران، بروكسل و پاريس سه نمونه ايده آل براي نشان دادن اين وضعيت هستند. در اولي ايران متعهد شد برنامه غني سازي خود را تعليق كند، اجراي پروتكل را آغاز نمايد و درباره گذشته برنامه هسته اي خود شفاف سازي كند. متقابلا غربي ها متعهد شدند پرونده ايران را در آژانس عادي كنند، درباره عاري شدن خاورميانه از سلاح هاي هسته اي فعال شوند و به همكاري هسته اي صلح آميز با ايران بپردازند. ايران در همان اكتبر 2003 به همه تعهدات خود براساس بيانيه تهران يك جا عمل كرد اما متقابلا غربي ها براي عمل به آنچه تعهد كرده بودند حتي يك قدم هم برنداشتند. در توافقنامه بروكسل در فوريه 2004 ايران متعهد شد ساخت قطعات و مونتاژ ماشين هاي سانتريفيوژ را معلق كند و غربي ها هم تعهد دادند كه پرونده ايران را در اجلاس شوراي حكام ژوئن 2004 عادي كنند. باز هم ايران به تعهد خود عمل كرد اما هيچ اراده اي از جانب غرب براي عادي كردن پرونده ايران در ژوئن مشاهده نشد. توافقنامه پاريس از همه غم بارتر است. براساس اين توافقنامه ايران كل چرخه سوخت خود را معلق و در ازاي آن فقط «مذاكره» دريافت كرد!
در تمام اين موارد، اشكال كار اينجا بود كه اولا طرف مقابل برخلاف ايران هيچ تعهد مشخص، عيني و زمان بندي شده اي نمي كرد و ثانياً از ايران خواسته شد يك جا به همه تعهداتش عمل كند و بعد منتظر عمل غرب به وعده هايش بماند؛ انتظاري كه البته عموماً به هيچ نتيجه اي نمي رسيد.
ابداع رويكرد گام به گام محصول درس هايي است كه ايران از تجربه هاي عبرت آموز ديپلماسي هسته اي دوران دوم خرداد آموخته است. اين رويكرد كه در واقع نوعي مدل مذاكراتي است كه سعي مي كند آفت هاي مدل قبلي را علاج كند. هر نوع رويكرد گام به گام داراي ويژگي هاي زير است:
1- در آن گام هاي دو طرف از ابتدا تا انتها فهرست مي شود و پس از برداشته شدن گام آخر توسط دو طرف مذاكره، ديگر گامي براي برداشتن باقي نمي ماند.
2- به ازاي هر يك گام از جانب يكي از طرفين، گام متقابلي براي طرف مقابل تعريف مي شود به گونه اي كه پيشرفت فرآيند مستلزم آن است كه هر يك گام از جانب يكي از دو طرف با گام يك گام متقابل از پيش تعريف شده توسط طرف مقابل پاسخ داده شود.
3- ورود به هر مرحله در مذاكرات در اين مدل مستلزم تكميل شدن مرحله قبلي است و تكميل شدن هر مرحله مستلزم آن است كه هر يك از دو طرف گام هاي خود را به طور كامل به موقع بردارند.
4- هرگاه يكي از طرفين
درعمل به تعهد خود در مرحله اي از كار كوتاهي كند كل فرآيند همان جا متوقف مي شود و لذا چيزي به نام امتيازدهي يك جانبه و بدون مابه ازا معنا نخواهد داشت.
اين روش داراي محاسن بسيار متنوعي است. از جمله:
1- باعث مي شود هيچ يك از طرفين نتواند مذاكرات را الي الابد كش بدهد و هر بار با پيش كشيدن موضوعي جديد مانع به نتيجه رسيدن كار شود. تعداد موضوعات مورد مذاكره و گام هاي لازم از جانب دو طرف دقيقا و به ريزترين شكل ممكن تعريف مي شود و در نتيجه جايي براي جرزني آخر كار باقي نمي ماند.
2- اين روش مانع از آن مي شود كه يكي از دو طرف مجبور باشد دائما و به طور يك جانبه امتياز بدهد اما در عوض چيزي دريافت نكند. نوعي موازنه داده- ستانده در اين فرايند وجود دارد كه موجب مي شود هر دو طرف احساس برنده بودن داشته باشند.
3- اين روش باعث مي شود كه جلوي كلاهبرداري هاي بزرگ در مذاكرات گرفته شود. مقصود از كلاهبرداري بزرگ اين است كه يك طرف يك جا مجموعه اي بزرگ از امتياز از طرف مقابل دريافت كند و در عوض از زير بار عمل به تعهدات خود شانه خالي نمايد. در بدترين شرايط، اگر يكي از دو طرف بخواهد در عمل به تعهدات خود كوتاهي كند، طرف پاي بند به فرايند، حداكثر به اندازه يك گام ضرر مي كند نه بيشتر.
4- و نهايتا، يكي از مهم ترين محاسن اين روش اين است كه دو طرف به جاي تلاش براي برداشتن كلاه هم مجبور خواهند بود بر راه حل متمركز شوند و با جديت به تعهدات خود در قبال طرف مقابل عمل نمايند. علت هم اين است كه چنان كه گفته شد در رويكرد گام به گام پيشرفت فرايند مستلزم آن است كه مسئله به مسئله و گام به گام جلو برويم و هيچ مسئله جديد گشوده و طرح نخواهد شد الا اينكه مسئله قبلي حل شده باشد.
ايران اين مدل مذاكراتي را براي اولين و آخرين بار در اوت 2007 آزمود و دقيقا با استفاده از همين نقاط قوتي كه برشمرده شد توانست برخي از مبرم ترين مسائل خود با آژانس را حل كند.
در مداليته اوت 2007، اولا 6 مسئله به عنوان موضوعات باقي مانده فهرست شد و آژانس تعهد كرد كه پس از پايان اين 6 مسئله، هيچ موضوع ديگري را به عنوان «مسئله باقي مانده» مطرح نكند. ثانيا ايران ورود به هر مسئله را مشروط به تعيين تكليف مسئله قبلي كرد و در نتيجه آژانس براي پيشرفت كار و رسيدن به موضوعات مهم تر انتهاي فهرست هم كه شده، مجبور شد مسائل صدر فهرست را ببندند. به اين ترتيب، ايران براي اولين بار در طول تاريخ مذاكرات خود با آژانس توانست برخي مسائل مزمن خود را حل كند و نامه هاي رسمي از آژانس دريافت نمايد كه تأكيد مي كرد آژانس ديگر اين مسائل را به عنوان مسائل باقي مانده تلقي نمي كند.
جالب است كه در همان ايام آمريكايي ها به شدت از اينكه مداليته توافق شده با ايران پلكاني است نه موازي، گله مند بودند و از آژانس مي خواستند به جاي آن كه مسائل را يكي پس از ديگري مطرح كند، همه آنها را به طور همزمان روي ميز بگذارد.
تجربه مداليته اوت 2007 نشان داده است كه به ويژه در مقابل غربي ها كه هيچ وقت در عمل به تعهدات خود جدي نبوده اند، درپيش گرفتن رويكرد مرحله اي و گام به گام عاقلانه ترين مسير ممكن است. طرح روسيه اكنون به لحاظ شكلي واجد اين ويژگي هست و اين باعث مي شود:
اولا، به همان ميزان كه ايران درون مذاكرات تعهداتي مي پذيرد غربي ها هم عهد ه دار تعهداتي شوند.
ثانيا، ايران به محض اينكه مشاهده كرد غربي ها قادر يا مايل به برداشتن گامي كه برايشان تعريف شده نيستند مي تواند مذاكرات را همان جا متوقف كند ضمن آن كه اگر چنين اتفاقي رخ داد روشن خواهد بود كه توقف فرايند دقيقا كجا، به چه دليل و در اثر سوءرفتار كدام يك از طرفين رخ داده و لذا ديگر هيچ طرفي نمي تواند ايران را متهم به جدي نبودن يا اخلال در مذاكرات بكند.
ثالثا، اين الگو تمركز مذاكرات را بر حل مسائل متمركز مي كند و جلوي بهانه جويي هاي بيهوده را مي گيرد.
و رابعا، در بدترين حالت ايران همانقدر امتياز خواهد داد كه امتياز دريافت مي كند و هيچ همكاري بدون مابه ازايي وجود نخواهد داشت.

به قلم محمد صدري