کرسی

آزاد اندیشی و آزادی اندیشه هر دو در مقوله ای به نام آزادی مشترکند، آزادی نیز به نوبه خود دارای تبار مفهومی و معنایی خطیر و پر مناقشه ای بوده است و به تبع آن این مناقشات و ابهام ها به مفاهیم مرکب از آن نیز سرایت نموده است. بگفته منتسکیو: «هیچ کلمه ای به اندازه کلمه آزادی اذهان را متوجه نساخته و به هیچ کلمه ای معانی مختلف مانند آزادی داده نشده است» در انديشه غرب كه بيشتر تحت سیطره دیدگاههای منسوب به ليبراليسم است، آزادي في نفسه يك هدف و حتی بالاترين هدف است: «آزادي وسيله رسيدن به يك هدف متعاليتر نيست بلكه في نفسه عاليترين هدف است». در قرآن کریم به عنوان منبع اصلی دانش و معرفت اسلامی به معنای اعم و اخص آن، شاهد اهتمام به مقوله آزادی انسان به صور مختلف هستیم. اما مهم آن است كه آزادي را چگونه تعريف كنيم و شرايط و موانع آن را چه بدانيم؟ آيا آزادي، رهايي خواسته ها، اميال و آرزوها است؟ آيا آزادي، عدم محدوديت در افكار، اعمال و رفتار است؟ و آيا هر محدوديتي، مزاحم و مانع آزادي است؟

از نظر استاد مطهري، آزادي به معناي «نبود مانع در راه ترقي و تكامل انسان است»؛ و انسان آزاده كسي است كه هرگونه مانعي را از راه تعالي و تكامل خود بردارد: «... آزادي يعني چه؟ يعني جلوي راهش را نگيرند، پيش رويش مانع ايجاد نكنند ... انسان‏هاي آزاد، انسان‏هايي هستند كه با موانعي كه در جلوي رشد و تكاملشان هست مبارزه مي‏كنند. انسان‏هايي هستند كه تن به وجود مانع نمي‏دهند.»

امام خميني (ره) نیز به عنوان بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی در دیدگاهی منبعث از احکام و معارف ناب اسلامی اعلام مي كنند: «آزادي يك امانت الهي است كه خداوند نصيب ما كرد.

به عنوان نمونه به آیات زیر می توان به عنوان گزیده ای از آیات ناظر بر آزادی انسان به خصوص آزادی اندیشه، از دیدگاه قرآن کریم اشاره کرد: «تا آنها که هلاک (و گمراه) مي شوند، از روي دليل روشن باشد و آنها هم که زنده مي شوند (و هدايت مي يابند) از روي دليل باشد.»
«خداوند در برابر مشرکان مي فرمايد که اگر در ادعاي خود راستگو هستيد برهان و حجت خود را ارائه کنيد.»
طبق اين آيات، مي توان فهميد روش اسلام در دعوت مردم، اقامه برهان و درنتيجه درخواست از مردم به تفکر و انديشه است. براساس اين آيات، انسان بايد حيات خود خصوصا زندگي ديني خويش را براساس انديشه و تفکر بنا نهد و براي عقايد و اعمالش، دليل و حجت به دست بياورد و براي سلوک عقيدتي و عملي خود برهان داشته باشد. آيه 47 سوره يونس و آيه 24 سوره فاطر همگي بر اهميت انديشه و آزادي انديشه به منظور يافتن حقيقت دلالت مي نمايند خداوند درآيه 36 سوره يونس مي فرمايد: گمان، هرگز انسان را از حق بي نياز نمي سازد بنابراين از ديدگاه قرآن، آزادي در پيروي از ظنون معنا ندارد زيرا گمان چه بسا انسان را به حق برساند و مايه انحراف از آن گردد با توجه به آنچه ذکر شد تحقق جنبش نرم افزاری به عنوان نیاز اصلی جامعه امروز ما در جهت نیل به توسعه و تکامل، بیش از هر چیز نیازمند ایجاد بسترها و زمینه های مناسب است. یکی از مهمترین این زمینه ها و بسترها، رواج آزاد اندیشی و آزادی اندیشه در جامعه اسلامی به عنوان یک الزام دینی و عقلی است. اهتمام به آزاداندیشی در بعد فردی و بخصوص اجتماعی و مولفه ها و ضابطه های آن و نیز شناسایی موانع و آفات آزاداندیشی می تواند به عنوان یک هدف و راهکار اصولی، زمینه ای برای شکلگیری هر چه منسجمتر جنبش نرم افزاری در جامعه امروز ما باشد.   قریب به 7 سال از طرح برگزاری کرسی های آزاد اندیشی و نظریه پردازی توسط رهبر انقلاب می گذرد اگر چه از همان آغاز تلاش هایی برای ساماندهی کرسی ها کلید خورد و طرح ها و دستور العمل هایی هم تدوین شد، اما گذشت زمان نشان داد این مطالبه تنها در چارچوبی خاص محصور مانده و گستره ای که مورد نظر بوده، فراهم نشده است. کرسی های آزاد اندیشی در مقام تعريف نه تنها جايي براي رشد علوم درسي بلکه مکاني امن براي رشد فرهنگ و بينشمندي جامعه است. جايي که در آن پرسيدن سوال هيچ مانعي ندارد و همه جمع شده اند تا در نگاه اول با ديد تئوريک و بعد با بعمل درآوردن تئوري ها به رشد و تعالي جامعه کمک کنند. همه مي دانند که اگر اختلاف سليقه و نظر وجود نداشت رکود و کندي جاي رشد و نشاط را در جامعه مي گرفت . به همين خاطر کرسی های آزاد اندیشی در مقام تعريف جايي براي مقابله افکار و نظريات قلمداد مي شود، امري که در سراسر جهان با نظريه پردازي ها و گاه تعارض و تضاد نظرات و افکار در ميان دانشگاهيان و اصحاب فکر براي انتخاب نظرات برتر شکل گرفت و حاصل آن رشد علمي و فرهنگي و جدا شدن از تعصبات و فئوداليسم انديشه بود. با ايجاد كرسي‌هاي آزاد انديشي، دانشجو مي‌تواند نظرات و افكار خود را بيان كند و دانشجويان مي‌توانند نقد سازنده داشته باشند کرسي هاي آزاد انديشي بخش مهمي از مسير تعميق بصيرت سياسي در دانشگاه را هموار مي کند. فکر و عقل انسان بايد آزاد باشد تا با نحله ها و مکاتب گوناگون آشنا شود. مقام معظم رهبري در ديدار اخير خود با نخبگان علمي ضمن مواخذه و مورد عتاب قرار دادن متوليان دانشگاه نسبت به تعلل بي مورد در راه اندازي کرسي هاي آزاد انديشي فرمودند: آزادانديشي واقعي با اقداماتي مانند ايجاد کرسي هاي آزاد «فکري - سياسي» و معرفتي در دانشگاهها و بحث منطقي دانشجويان براي درک حق و حقيقت محقق مي شود آزادانديشي مسير جايگزيني تدبير و احساس است. آزاد انديشي به معناي زير پاگذاشتن بنيان هاي اصيل نيست. آزاد انديشي و تضارب آراء مادر پيشرفت و اقتدار يک جامعه است. تمام آگاهي بشر از دل آزادي انديشه و تعاطي افکار متولد شده است. تضارب آراء، مناظره و گفتگوهاي علمي بخش مهمي از سيره معصومين(عليه السلام) و اولياء دين است اكنون اصلي ترين بحران كشور و دنياي اسلام اين است كه كارشناسان سكولار بر كرسي نقد نشسته اند و با جسارت تمام، حكومت ديني را به نقد مي كشند اينان مي پرسند شما كه مدعي عدالت ديني در عرصه هاي مختلف هستيد چه برنامه و منطق عملي داريد و موضع شما در برابر تكنولوژي و علم مدرن چيست؟ اگر ما نرم افزار لازم براي ايده هاي بلند انقلاب توليد نكنيم و به ضرورت و راه كارهاي جنبش نرم افزاري و حضور دين به عنوان محور توسعه اجتماعي ما و شاخصه اصلي انقلاب اسلام، و مباحثي از اين قبيل نپردازيم در فرآيند توسعه سكولاريسم منحل خواهيم شد و جريان جهاني سازي به نفع ليبرال دموكراسي به پايان خواهد رسيد. «آزاد اندیشی» و «آزادی اندیشه» دو مفهومی هستند که تحقق جنبش نرم افزاری بدون اعتنا و اتکای به آنها امکانپذیر نخواهد بود. حقيقت اين است که تشکيل کرسي هاي آزاد انديشي و نظريه پردازي نياز امروز است و بر آورده کردن اين نياز، ضامن امنيت و اقتدار فرداي ايران اسلامي است نظر موافق مقام معظم رهبري به نامه برخي از انديشمندان حوزه راه گشاي مفيدي براي ترسيم محورهاي بحث توليد علم و نهضت آزاد انديشي است. برخي از اين محورها عبارتند از:

1-شبهه شناسي و پاسخ به شبهات
2-ايجاد فضاي مناسب براي نقد و آزاد انديشي.
3-بسترسازي، برنامه ريزي و استفاده از اصول و مباني مديريت جهت بهره برداري از توانايي هاي موجود.
4-تضارب آراء و تعاطي افكار براي تأمين و تضمين رشد فكري.

اما نکته دیگر در راه اندازي کرسي هاي آزاد انديشي داوري علمي و منصفانه مناظرات و مباحثات در دانشگاه هاست در همين رابطه رهبر معظم انقلاب در تائيد و تکميل ايده کرسي هاي آزادانديشي و نظريه پردازي معتقدند:« اين ايده چه در قالب مناظره هاي قانونمند و توام با امکان داوري و با حضور هيئت داوري علمي و چه در قالب تمهيد فرصت براي نظريه سازان و سپس نقد و بررسي ايده  آنان توسط نخبگان فن و در محضر وجدان علمي حوزه و دانشگاه، تنها محدود به برخي قلمروهاي فکر ديني يا علوم انساني و اجتماعي نيز نماند بلکه در کليه  علوم و رشته هاي نظري و عملي (حتي علوم پايه و علوم کاربردي و...) و در جهت حمايت از کاشفان و مخترعان و نظريه سازان در اين علوم و در فنون و صنايع نيز چنين فضائي پديد آيد...» نهادينه سازي انديشه و بيان منطبق با اخلاق، منطق گفتگو و قانون اساسي، نخبگان و دانشجويان در محيطهاي علمي وشفاف سازي منازعات فکري و سياسي و جمع بندي نتايج و دستاوردهاي بحثها، در قالب داوري هاي منصفانه فارغ از جانبداري هاي مرسوم مي تواند ضمن کاستن تنشها و بحران هاي فکري و معرفتي زمينه را براي پاسخگويي به نيازهاي محيط هاي علمي کشور فراهم کند براى بيدار كردن عقل جمعى، چاره‌اى جز مشاوره و مناظره نيست و بدون فضاى انتقادى سالم و بدون آزادى بيان و گفتگوى آزاد با "حمايت حكومت اسلامى" و "هدايت علماء و صاحب‌نظران"، توليد علم و انديشه‌ی دينى و در نتيجه، تمدن‌سازى و جامعه‌پردازى، ناممكن يا بسيار مشكل خواهد بود. طبیعتا آنچه اکنون بیش از همه متوجه جنبش دانشجویی است برگزاری جلسات مناظره آزاد دانشجویی است. جلساتی که در آن حرف ها و نقدها در چارچوب ادب و قانون بیان شود و قضاوت به مخاطبان واگذار گردد. و این در واقع همان چیزی است که پیشتر در اندیشه های امام(ره) و شهید مطهری مورد توجه قرار گرفته بود. استاد مطهری در این خصوص فرموده بودند: «من به جوانان و طرفداران اسلام هشدار می دهم که خیال نکنند راه حفظ معتقدات اسلامی جلوگیری از ابراز عقیده دیگران است. از اسلام فقط با یک نیرو می شود پاسداری کرد و آن علم است و آزادی دادن به افکار مخالف و مواجهه صریح و روشن با آن ها.» به دنبال مناظره های انتخاباتی بود که رهبر انقلاب ضمن مثبت دانستن اصل مناظره فرمودند:«اگر اين جور مناظره‏ها در طول سال و در طول چهار سال ادامه داشته باشد، ديگر وقتى در هنگام انتخابات پيش آمد، حالت انفجارى پيدا نميكند؛ همه‏ى حرفها در طول زمان گفته خواهد شد، شنيده خواهد شد؛ نقدها، پاسخها، جوابها. اينها محسنات اين مناظرات بود كه خيلى خوب بود.» در واقع التهاب های ناشی از مناظره های انتخاباتی از بر زمین ماندن همان مطالبه رهبری یعنی برگزاری کرسی های آزاد اندیشی نشأت می گرفت.                                     

اما به قول شهید مطهری بین آزادی تفکر و اندیشه و آزادی عقیده تفاوت می گذارد: «در نظام اسلامی عقیده ای آزاد است که مبنایش تفکر باشد، تقلیدی آزاد است که مبنایش تفکر باشد، عقایدی که بر مبنای وارثت، تقلید و از روی جهالت و به دلیل فکر نکردن و تسلیم شدن در مقابل عوامل ضد فکر در ایران پیدا شده است این ها را اسلام به نام آزادی عقیده نمی پذیرد. چنین عقایدی یک سلسله زنجیرهای اعتیادی و عرفی و تقلیدی است که به دست و پای فکر و روح انسان بسته می شود.» با این حال استاد شهید تأکید می کند: «آن چه اسلام از انسان می خواهد، ایمان است و ایمان اجبار بردار نیست. از سوی دیگر آزاد اندیشی و آزادی اندیشه با عنصر مهم و تاثیرگزار دیگری در جنبش نرم افزاری یعنی خلاقیت نیز پیوندی ناگسستنی دارد. در جهان امروز که دانش به مقوله ای عام و جهانشمول و در دسترس همگان بدل شده است آنچه می تواند وجه ممیز افراد و جوامع از لحاظ تولید علم و فناوری های جدید باشد عنصر خلاقیت و نوآوری است. متاسفانه در جامعه ما، على رغم داشتن نيروهاى مستعد و خلاّق، امکان بهره برداری از توان فکری آنها آنچنان که باید و شاید وجود ندارد. علت اصلى اين امر را شاید بتوان نامشخص بودن جايگاه خلاقيّت و فقدان بستر رشد آن در جامعه کنونی مادانست. امروزه در جامعه رو به رشد و توسعه يافته توجه به اين مسأله نقش حياتى دارد؛ زيرا براى نايل شدن به پيشرفتهاى اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و آموزشى به افراد مستعد و خلاق نيازمند هستيم.
مشاهده می شود که از نظر علمی داشتن محیطی آزاد (از کلیه جهات اندیشه ای و عملی) برای تفکر و اندیشه ورزی عنصری بنیادین و اولیه است مقام معظم رهبري هنگام تبيين نو انديشي به عنوان يكي از وظايف مهم دانشگاهها، تحجر را ينز به عنوان بلا و مانع بزرگ در مسير رشد نوانديشي مطرح نمودند: «مسأله تحجّر فقط بلاي محيطهاي ديني و افكار دين نيست، در همه محيطها تحجّر، ايستايي و پايبند بودن به جزمي گراييهايي كه بر انسان تحميل شده، بدون اين كه منطق درستي به دنبالش باشد، يك بلاست.»