فقه سنتی و فقه پویا از دیدگاه امام خمینی (ره) بخش اول

براساس نظر امام خمینی(ره) اگر فقه سنتی تحت ضوابطی پیش رود پویا و پاسخگوی تمام نیازهای جامعه بشری خواهد بود. براین اساس، فقه سنتی یعنی این که فقه به لحاظ منابع وحیانی و روایی شناخت همواره باید ثابت باشد. فقه پویا نیز عبارت است از به کارگیری اجتهاد در منابع اصیل و معتبر شرعی بعد از بررسی ابعاد و ویژگیهای موضوعات و سنجیدن ابعاد قضایا برای استنباط احکام شرعی آنها. فقه سنتی و پویا به معنای مذکور با هم تعارض ندارند. عوامل پویایی فقه سنتی فراوان است؛ مهمترین آنها توجه به نقش زمان و مکان در استنباط احکام است.

تبیین فقه سنتی و پویا

امام خمینی بر فقه سنتی بر معنای مثبت آن تاکید داشته و معتقد بودند که فقه سنتی تحت ضوابطی پیش رود، پویا و پاسخگوی تمام نیازهای جامعه خواهد بود. زیرا اسلام آیین خاتم است و باید شریعت آن هماهنگ با تمام تمدن ها و برآورنده تمام نیازهای بشری باشد. ایشان فهم و تطبیق دین بر زندگی انسان معاصر و در نظر داشتن نقش زمان و مکان در شیوه استنباط را یکی از لوازم اصلی و حاکی از واقع بینی در فقاهت دانسته و در این باره می فرماید: «اما در مورد روش تحصیل و تحقیق حوزه ها، این جانب معتقد به فقه سنتی و اجتهاد جواهری هستم و تخلف از آن را جایز نمی دانم، اجتهاد به همان سبک صحیح است؛ ولی این بدان معنی نیست که فقه اسلام پویا نیست. زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسئله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد در یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند. بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می طلبد. مجتهد باید به مسایل زمان خود احاطه داشته باشد». (صحیفه نور، ج21، ص 98).

امام خمینی(ره) هم بر فقه سنتی تاکید می کند و هم نقش زمان و مکان را در اجتهاد رکن می داند و هم اجتهاد مصطلح حوزه ها را برای نیازهای معاصر غیرکافی می داند و می فرماید:

«مهم شناخت درست حکومت و جامعه است که براساس آن نظام اسلامی بتواند به نفع مسلمانان برنامه ریزی کند که وحدت رویه و عمل ضروری است و همین جا است که اجتهاد مصطلح در حوزه ها کافی نمی باشد، بلکه یک فرد اگر عالم در علوم معهود حوزه ها هم باشد ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد و یا نتواند افراد صالح و مفید را از افراد ناصالح تشخیص دهد و به طور کلی در زمینه اجتماعی و سیاسی فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم گیری باشد، این فرد در مسایل اجتماعی و حکومتی مجتهد نیست و نمی تواند زمام جامعه را بدست گیرد»(صحیفه نور، ص 47).

در کتاب «امام راحل و فقه سنتی» آمده است: «مراد حضرت امام(ره) از «فقه سنتی» فقهی است که بر سنت و روش موروث از فقهای عظام گذشته در مقام استنباط از کتاب و اصول متلقا از رسول الله(ص) و ائمه معصومین(ع) استوار است. و آن مبانی استنباط است که ضامن وصول به مقاصد وحی و نبوت می باشد. و همین است مقصود علامه حلی در افتتاح کتاب تذکره الفقهاء که می فرماید:

«... صحیح ترین روش و مطمئن ترین آنها از حیث دلیل و برهان و نیز راست ترین و روشن ترین بیان ها، روش و بیان امامیه است، یعنی کسانی که دین خویش را از وحی الهی و مصدر علم ربانی بازگرفته اند. نه از رأی و قیاس یا اجتهاد مردمان» (محمدی گیلانی، ص 7-6)

امام خمینی(ره) در وصیت نامه سیاسی الهی خویش باز هم در این باره می فرماید: لازم است علما و مدرسین محترم نگذارند در درس هایی که مربوط به فقاهت است، و حوزه های فقهی و اصولی از طریقه مشایخ معظم که تنها راه برای حفظ فقه اسلامی است منحرف شوند و کوشش نمایند که هر روز بر دقت ها و بحث و نظرها و ابتکار و تحقیق ها افزوده شود، و فقه سنتی که ارث سلف صالح است و انحراف از آن سست شدن ارکان تحقیق و تدقیق است محفوظ بماند و تحقیقات بر تحقیقات اضافه گردد (صحیفه نور، ج12، ص 189).

امام خمینی در مورد اختلاف نظرها و اختلاف سلیقه هایی که بین فقها و علما در زمینه های مختلف سیاسی، عبادی، فرهنگی و اقتصادی و غیره وجود دارد می فرماید: «کتاب های فقهاء بزرگوار اسلام پر است از اختلاف نظرها و سلیقه ها و برداشت ها در زمینه های مختلف نظامی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی و عبادی، تا آن جا که در مسایلی که ادعای اجماع شده است قول و یا اقوال مخالف وجود دارد... آیا می توان تصور نمود که چون فقها با یکدیگر اختلاف نظر داشته اند- نعوذبالله- خلاف حق و خلاف دین خدا عمل کرده اند؟ هرگز... چرا که نیاز عملی به این بحث ها و مسایل است... اگر بعضی از مسایل در زمان های گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته است، فقها امروز باید برای آن فکری بنمایند.

لذا در حکومت اسلامی همیشه باید باب اجتهاد باز باشد و طبیعت انقلاب و نظام همواره اقتضا می کند که نظرات اجتهادی- فقهی در زمینه های مختلف ولو مخالف با یکدیگر آزادانه عرضه شود و کسی توان و حق جلوگیری از آن را ندارد.» (همان، 74).

از آنچه گذشت روشن می شود که ایشان هم به لزوم فقه سنتی تأکید فراوان دارند و هم به لزوم نقش زمان و مکان در اجتهاد و عدم کفایت اجتهاد مصطلح برای پاسخگویی به نیازهای جهان معاصر. همچنین ایشان وجود اختلاف نظر و اختلاف سلیقه و برداشت را در بین فقها امری طبیعی می دانند.

پس در اندیشه حضرت امام، اجتهاد و فقاهت بر دو رکن اساسی استوار است: یکی تعمق در استدلال برای حکم شناسی و دیگری تلاش در جهت تبیین کامل موضوع که نخستین گام در تحقیق اجتهادی است. و بی گمان، این امر، سنتی و پویا بودن فقه را از نظر ایشان نشان می دهد.

شهید صدر از نخستین رکن به «حرکت عمودی» در فقه و از رکن دوم به «حرکت افقی» در اجتهاد تعبیر کرده است.

پس منظور امام خمینی(ره) از تأکید بر فقه سنتی و فقه جواهری، لزوم تعمق و تدقیق در حکم شناسی و استنباط حکم به شیوه صاحب جواهر و شیخ انصاری است و هدف دیگر آن حضرت از تأکید بر نقش زمان و مکان و فقه حکومتی همان لزوم حرکتی افقی است که موضع شناسی دقیق و زمان شناسی را شامل می شود.

حضرت امام(ره) نسبت به هر دو رکن نگرانی دارد، هم نگران این است که حوزه در روش استدلال و حکم شناسی از شیوه اجتهاد جواهری خارج شود و هم نگران این است که حوزه به حرکت افقی و زمان شناسی که رکن دوم اجتهاد است، بی توجهی کند. از این رو، ایشان در بیانات خود نسبت به اهمیت هر دو رکن در موارد مختلف توصیه و سفارش أکید می نمایند.

محمد امیری