مفیدنیوز :: بايسته هاي تربيت اجتماعي از ديدگاه علي(ع)

از سيره و گفتار اميرمؤمنان علي(ع) به خوبي استنباط مي شود كه حضرت به معاشرت با جمع و جماعت معتقد بوده و گوشه گيري عزلت كلي از مردم را روا نمي دانستند؛ ولي براي معاشرت و برخورد با مردم، توصيه ها و اصولي را گوشزد مي نمودند. از مجموع سفارشهايي كه آن حضرت به فرزندانشان داشته اند، سه محور كلي به دست مي آيد؛ كيفيت معاشرت شايسته با مردم، ارتباطات سازنده با برخي اقشار و بالاخره راه هاي كسب محبوبيت اجتماعي كه در مقاله حاضر به آنها پرداخته شده است. گفتني است اين مطلب از فصلنامه فرهنگ كوثر شماره61 انتخاب شده كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

الف) كيفيت معاشرت شايسته با مردم
اميرمؤمنان عليه السلام به پيروي از دستور جامع قرآني و بنا به آيه «محمد رسول الله والذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم»(1) اصولي را در معاشرت و برخورد مناسب با مردم بيان نموده؛ از جمله:
1. خوش اخلاقي با مردم
امام علي(ع) مي فرمايد:حسن الخلق خير قرين(2)؛ خوش خلقي بهترين همدم (براي انسان) است.
حضرت راه سلامت ماندن در ميان مردم را، اخلاق نيكو برشمرده و مي فرمايد: تسلم من الناس بحسن الخلق(3)؛ با خوش اخلاقي، خود را از شر مردم نگه دار!
2. نيكو سخن گفتن با ديگران
حضرت به امام حسين(ع) مي فرمايد:اعلم اي بني انه من لانت كلمته، وجبت محبته(4)؛ اي فرزندم! بدان هر كس كه سخنش نرم باشد، مهر و محبتش به ديگران ضرورت يابد.
حضرت در فراز ديگري در كيفيت سخن گفتن با مردم چنين آورده است:
و لا تقل ما لا تعلم بل لا تقل كلما تعلم و لاتقل ما لا تحب ان يقال لك(5)؛ آنچه نمي داني نگو! بلكه هر آنچه مي داني، اظهار مكن! نيز حرفي را كه نمي خواهي به تو بگويند، مگو!
3. خيرخواهي براي ديگران
حضرت علي(ع) به امام حسن مي فرمايد: وامحض اخاك النصيحه حسنه كانت او قبيحه و ساعده علي كل حال(6)؛ خالصانه براي برادرت خيرخواهي كن، بپسندد يا نپسندد، و در هر حال با او مساعدت كن!
4. رعايت ادب
امام علي(ع) به امام حسين(ع) مي فرمايد:الادب خير ميراث(7)؛ ادب، بهترين ارث از گذشتگان است.
در جاي ديگر مي فرمايد:دل و جان خود را با ادب، روشن و فروزان كن!(8)
از اينجا معلوم مي شود كه رعايت «آداب اجتماعي» اثر زيادي بر روح و روان آدمي دارد.
5. عزت نفس
خداوند، عزت را مخصوص خود، پيامبر و مؤمنان قرار داده است: «ولله العزه و لرسوله و للمؤمنين»(9).
اميرمؤمنان(ع) راه رسيدن به عزت را، بي نيازي از مردم بيان كرده و به امام حسين مي فرمايد:اي بني! عزالمؤمن غناه عن الناس؛(01) فرزندم! عزت مؤمن به بي نيازي از مردم است.
6. عفو و گذشت
يكي از اصول «تربيت اجتماعي»، گذشت از خطاهاي ديگران است؛ زيرا هر انساني (غير از معصومان عليهم السلام) در زندگي مرتكب خطاهايي مي شود و چه بسا پس از فهميدن خطاي خود، از آن پشيمان شده و قصد تكرار آن را نداشته باشد.
حضرت به امام حسن(ع) مي فرمايد: و اقبل عذر من اعتذر اليك و خذالعفو من الناس؛(11) هركس پوزش طلبد، عذرش را بپذير و گذشت از مردم را، پيشه خود ساز.
و در جاي ديگر مي فرمايد: «همانا عدالت همراه با عفو براي خردمند، از كتك زدن سخت تر است.»(12)
7. حفظ اسرار
در معاشرت با ديگران، گاهي متوجه برخي نكات مي شويم كه آنان دوست ندارند براي عموم افشا شود؛ اينجاست كه «حفظ اسرار ديگران»، يك وظيفه اجتماعي خواهد شد.
اميرمؤمنان(ع) به امام حسين(ع) مي فرمايد: و من هتك حجاب غيره انكشف عورات بيته (31)؛ هركس پرده آبروي ديگران را پاره كند، عيب هاي خانواده اش (نيز) برملا و آشكار مي گردد.
از اين كلام استفاده مي شود كه افشاي عيب هاي پنهاني ديگران، موجب آشكار شدن عيوب خانوادگي انسان نيز مي گردد و بين اين دو، نوعي رابطه علت و معلول برقرار است.
8- امر به معروف و نهي از منكر
انسان مؤمن نبايد تنها به سلامت خويش خرسند باشد، بلكه مي بايست نسبت به محيط زندگي و جامعه خود احساس مسئوليت كند و با زشتي هاي آن مبارزه نمايد و براي زندگي معنوي و اخلاقي جامعه در تلاش باشد.
حضرت به فرزندش امام حسن(ع) مي فرمايد:و امر بالمعروف تكن من اهله و انكر المنكر بلسانك و يدك (41)؛ به نيكي امر كن تا از اهل آن باشي و ناپسند را با دست و زبان انكار (و جلوگيري) كن.
ب) ارتباطات سازنده
از ديدگاه حضرت امير ارتباط و همنشيني با برخي از اقشار و اصناف، تأثير شگرفي بر رشد و پيشرفت معنوي و فرهنگي انسان دارد. از اين رو، ارتباط با آنان لازم است. آن افراد و اقشار عبارتند از:
1- دانشمندان
حضرت به امام حسين(ع) فرمود:و من خالط العلماء وقر (51)؛ هركس با دانشمندان معاشرت داشته باشد، باوقار گشته و مورد تكريم قرار مي گيرد.
و درجاي ديگر، به فرزندش محمدبن حنفيه مي فرمايد:يا بني اقبل من الحكماء مواعظهم و تدبر احكامهم (61)؛ فرزندم! پندهاي حكيمان را بپذير و در انديشه هاي آنان بينديش.
2- خويشاوندان
صله رحم و يا ارتباط عاطفي و صميمي با بستگان، يكي ديگر از تاكيدات امام علي(ع) در «عرصه تربيت اجتماعي» است. با اين دستور، همبستگي فاميلي استحكام يافته و اختلافات جزئي تبديل به بحران و درگيري نخواهد شد.
حضرت به امام حسين(ع) مي فرمايد:«ارتباط با بستگان، نشان از بزرگي است. اگر از خويشانت بريدي، ديگر چه كسي مي تواند به تو اميدوار و يا به پيوندت اطمينان داشته باشد؟ (71)
حضرت گاهي سفارش فرموده است:در صورتي كه آنها از تو بريده اند، تو ارتباطت را با آنان حفظ كن!
و نيز مي فرمايد:«خويشانت را عزيز شمار، آنان بال و پر تو اند كه با آنها پرواز مي كني و ريشه تو اند كه به آنها باز مي گردي و به آنها بر دشمن چيره مي شوي. خويشان، ذخيره روز مبادا هستند؛ كريمشان را گرامي شمار، بيمارشان را عيادت كن، در كارها شريكشان ساز و در مشكلات بر آنها آسان گير. (18)
3- مؤمنان
ارتباط مؤمنان با يكديگر، علاوه بر زمينه سازي حل مشكلات آنان، موجب تقويت دين و آيين مي شود؛ چرا كه در عمل، اين مؤمنان هستند كه بار حمايت از دين و حاكميت آن را به دوش مي كشند.
حضرت به امام حسن(ع) مي فرمايد:اطع اخاك و ان عصاك و صله و ان جفاك (91)؛ از برادرت اطاعت كن، گرچه او از تو نافرماني كند و با او ارتباط داشته باش، هرچند به تو جفا كند!
همچنين مي فرمايد:آنگاه كه برادرت از تو بريد، خود را به پيوند وادار و چون اعراض كرد، بر مهرباني و درخواست و چون دريغ كرد، بر بخشش و چون روي كرد، بر نزديكي و چون درشتي كرد، بر نرمي و چون خطا كرد، بر پوزش كردن وادار كن ،چنان كه گويي تو بنده اي و او ولي نعمت. (20)
4- همسايگان
همسايه، نعمت بسيار خوبي است در صورتي كه انسان قدر و منزلت آن را بداند و به حقوق و وظايف نسبت به آنان پايبند باشد.
حضرت به امام حسن(ع) مي فرمايد:من حسن الجوار تفقد الجار12)؛ از خوش همسايگي، احوال پرسي از همسايه است.
5- اهل خير
برخي از مؤمنان، پيوسته با امور خير سر و كار دارند و مشكلات مردم را با سر پنجه همت خود رفع مي كنند. آنان جسم خود را به سختي مي اندازند تا مردم آسوده خاطر زندگي نمايند. امام علي(ع) به فرزندش امام حسن فرمود:و لقاء اهل الخير عماره القلوب(22)؛ ديدار با اهل خير، موجب آبادي دل ها مي شود.
ج) راه هاي كسب محبوبيت اجتماعي
هر انساني كه علاقه مند است كه در جامعه محبوب ديگران باشد و مردم او را عزيز بشمارند؛ ولي مهم، پيدا كردن راه هاي مشروع و مفيد براي اين نياز روحي است. از مجموع سفارشات امام علي(ع) به فرزندش امام حسين(ع) دو راه براي كسب «محبوبيت اجتماعي» به دست مي آيد:
اول: نرمي در گفتار؛ حضرت مي فرمايد:«و اعلم اي بني انه من لانت كلمته وجبت محبته(32)؛ پسرجان! بدان هر كه نرم گفتار است، (مردم) دوستش دارند.
دوم: ترك حسادت، چنانكه مي فرمايد:و من ترك الحسد كانت له المحبه عندالناس(42)؛ هركس حسد را وانهد، محبت مردم را (به خود) جلب كند.
آسيب شناسي تربيت اجتماعي
تنها شناخت حقيقت صحيح، كافي نيست؛ بلكه شناسايي آفت ها و موانع راه، از اهميت فراواني برخوردار است. از اين رو، در منشور جامع تربيتي امام علي(ع) موانع و آفت هايي براي تربيت اجتماعي بيان شده است.
در يك تقسيم كلي، مي توان آن آسيب ها را به «آسيب هاي معرفتي»، «آسيب هاي رفتاري» و «آسيب هاي گفتاري» دسته بندي كرد كه تفصيل آنها به شرح ذيل است:
الف) آسيب هاي معرفتي
بازگشت برخي آسيب ها و موانع به بعد معرفتي و شناختي انسان است؛ اگرچه اين آسيب ها اثرات عملي فراواني نيز بر جاي مي گذارند كه به اختصار عبارتند از:
1-خود بزرگ بيني
از آنجا كه انسان مؤمن هميشه عظمت و كبريايي خالق خود را در ذهن و خاطره دارد، هيچ گاه به خود اجازه گردن فرازي در مقابل ديگران را نمي دهد. امام علي(ع) به فرزندش امام حسين مي فرمايد:من تكبر عن الناس ذل(52)؛ هر كس در مقابل مردم گردن فرازي كند، خوار و زبون گردد.
2- تحقير و كوچك شمردن ديگران
حضرت به امام حسن(ع) چنين سفارش فرمود:«مبادا كسي را كوچك شماري؛ زيرا يا او بزرگتر از توست، كه بايد او را به جاي پدر خود به حساب آوري و يا همانند توست، كه برادر تو است و يا كوچكتر از توست كه بايد او را فرزند خود محسوب كني!»(62)
3- بدگماني
مؤمن مي بايست نسبت به مؤمن ديگر گمان نيكو داشته باشد و در صورتي كه اموري را مشاهده كند كه احتمال گناه و پليدي در آن وجود دارد، بايد آن را توجيه نمايد؛ مگر در صورتي كه گناه بودن آن قطعي و مسلم گردد.
امام علي(ع) در اين باره مي فرمايد:«مبادا بدگماني بر تو چيره شود، كه ميان تو و هيچ رفيقي جاي صلح و صفا نمي گذارد و گاهي (براي توجيه كار زشت خود) گفته مي شود: بدگماني، مقتضاي دورانديشي است!»(72)
ب) آسيب هاي رفتاري
در تربيت اجتماعي، برخي رفتارها برخلاف رشد و تكامل جمعي است؛ از اين رو، اجتناب و ترك آنها باعث تقويت روحيه جمعي خواهد شد. برخي از اين آسيب ها عبارتند از:
1- دشمني با مردم
دشمني و كينه توزي با مردم، از امور ناپسندي است كه حضرت نسبت به آن هشدار داده است. ايشان به فرزندش مي فرمايد:اي بنيّ بئس الزّاد الي المعاد العدوان علي العباد(82)؛ پسرجان! چه بد توشه اي است براي روز قيامت دشمني با مردم!
2- ظلم و تعدي
ظلم، نقطه مقابل عدل است و عدل، معاني متعددي دارد. گاهي عدل به معناي «قرار دادن شيئ در جايگاه مناسب خود» است و ظلم به معناي مقابل آن.
در برخي استعمال ها، عدل به معناي «رعايت حقوق ديگران» آمده است كه در اين صورت، ظلم به معناي تضييع حقوق آنان به كار مي رود.
حضرت درمورد ضايع كردن حقوق ديگران مي فرمايد:«به اتكاي روابط دوستانه، حق برادرت را ضايع نكن، چه آنكس كه حقش را پايمال كني، برادر نتوان گفت.»(92)
امام بدترين نوع ظلم را، ظلم به افراد ضعيف عنوان كرده و مي فرمايد: و ظلم الضعيف افحش الظلم(03)؛ ستم كردن بر ناتوان، زشت ترين ستم هاست.
3- همنشيني با نااهلان
اثر همنشيني در اخلاق و رفتار به سرعت آشكار مي گردد؛ از اين رو، سفارش شده كه انسان تا مي تواند با افراد ناآگاه و بي دين همنشيني نداشته باشد.
حضرت علي(ع) مي فرمايد:و اياك و مقاربه من رهبته علي دينك(13)؛ با كسي كه دينت را به مخاطره مي افكند، همنشين مشو!
حضرت در فراز ديگري مي فرمايد:سرانجام دروغ، مذمت و سرزنش مردم است و سلامت، در راستگويي است و عاقبت دروغ، بدترين عواقب است. و نيز مي فرمايد : اي بني! العافيه عشره اجزاء تسعه منها في الصمت الا بذكر الله و واحد في ترك مجالسه السفهاء(23)؛ فرزندم! سلامت ده جزء دارد، نه جزء آن در سكوت از غير ذكر خداست و يك جزئش در همنشيني نكردن با ابلهان.
حضرت، فرزندش را از ارتباط با اراذل بر حذر داشته و مي فرمايد:و من خالط الانذال حقر(33)؛ هركس با اوباش ارتباط داشته باشد، خوار و زبون مي گردد.
ج) آسيب هاي گفتاري
برخي آفت هاي روابط اجتماعي در نوع و شيوه گفتن نهفته است كه انسان مؤمن با حفظ زبان خويش مي تواند از آنها در امان باشد. بعضي از اين آسيب ها عبارتند از:
1- دروغ
حضرت علي(ع) در اين خصوص مي فرمايد:«سرانجام دروغ، مذمت و سرزنش مردم است و سلامت، در راستگويي است و عاقبت دروغ، بدترين عواقب است.» (43)
حضرت به فرزندش توصيه مي كند كه مستند سخنان تو مي بايست فرد مورد اعتماد باشد وگرنه ممكن است زبان به دروغ باز شود:ولا تحدّث الا عن ثقه فتكون كاذباً و الكذب ذل(53)؛ از مردم نامطمئن خبري نقل نكن كه دروغگو درمي آيي و دروغگويي، مايه ذلت است.
2- سرزنش
ازنظر حضرت، هرگاه انسان خطايي مرتكب شود، نبايد او را زياد سرزنش كرد؛ زيرا اين رفتار باعث كينه توزي شده و اعتماد به نفس او را از بين مي برد. امام به فرزندش مي فرمايد:ولاتكثر العتاب فانه يورث الضغينه و يجر الي البغضه (63)؛ زياد سرزنش مكن؛ زيرا نتيجه اش به وجود آمدن كينه است و منجر به دشمني مي شود.
3- سخن زشت و خنده آور
شايسته است كه انسان در سخن گفتن به گونه اي رفتار كند كه مورد خنده و تمسخر ديگران قرار نگيرد؛ زيرا اين عمل موجب بي شخصيتي در اجتماع گشته و از احترام و عزت انسان مي كاهد.
حضرت مي فرمايد:«مبادا سخني پليد و يا مضحك بگويي، گرچه آن را از ديگران حكايت كني!»(73)
4- زياد سخن گفتن
حضرت از زياد سخن گفتن در مواردي كه ضروري نيست، مذمت نموده و مي فرمايد:و من كثر كلامه كثر خطاؤه و من كثر خطاؤه قل حياؤه و من قل حياؤه قل ورعه و من قل ورعه مات قلبه و من مات قلبه دخل النار(83)؛ هركه حرفش زياد است، اشتباهش بسيار و هركه اشتباهش زياد است، حيا و شرمش كم و هركه شرمش اندك است، پرهيزكاري اش اندك و هركه پرهيزكاري اش كم باشد، دلش مي ميرد و هركه دلش بميرد، وارد دوزخ مي شود.
نتيجه گيري
«تربيت» در معناي وسيع، شامل پرورش روح و جسم، فرد و جامعه درعرصه هاي گوناگون است. يكي از ابعاد مهم تربيت، كه تأثير شگرفي بر ساير ابعاد دارد، حيطه اجتماعي آن است. از منظر امام علي(ع) «زندگي جمعي» ضروري است و منشأ پيدايش آن، تركيبي از امور دروني و بيروني است.
نظام تربيت اجتماعي، داراي مباني و زيرساخت هايي است كه از ديدگاه امام علي(ع) اختيار انسان، جمع گرايي و پذيرش حقوق اجتماعي، از جمله آن مباني است.
هدف از تربيت اجتماعي از ديدگاه امام علي، تعاون و همكاري براي انجام فرامين الهي است كه اين امر، خود به قرب الهي و غايت خلقت انسان و جهان برمي گردد.
تربيت اجتماعي از ديدگاه حضرت علي(ع) داراي سه حوزه روش ها، بايسته ها و آسيب شناسي است.
حضرت در بعد «روش هاي تربيت اجتماعي» استدلال، موعظه، الگوپذيري، اعتدال، مشورت، تجربه تاريخي و زمان شناسي را بيان كرده است.
امام علي(ع) در بعد «تربيت اجتماعي» موضوعاتي از قبيل: خوش اخلاقي، نيكوسخن گفتن با مردم، خيرخواهي، رعايت ادب، عزت نفس، عفو، حفظ اسرار و امر به معروف و نهي از منكر را طرح كرده است.
حضرت معتقد است كه ارتباط با برخي افراد و اقشار، بسيار سازنده است كه ارتباط با دانشمندان، خويشاوندان، مؤمنان و همسايگان از آن جمله اند.
درنهايت، حضرت راههاي كسب «محبوبيت اجتماعي» را در دو ويژگي «نرمي درگفتار» و «ترك حسادت» دانسته است. و بالاخره از نظر امام علي(ع)، تربيت اجتماعي با آسيب هايي مواجه است كه مي توان آنها را در سه بعد معرفتي، رفتاري و گفتاري خلاصه كرد.

پي نوشت ها:
1. فتح، 92.
2. تحف العقول ص1.9
3. همان، ص4.8
4. همان، ص87.
5. نهج البلاغه، صبحي صالح، ص793.
6.ر.ك. تحف العقول، ص08 و .81
.7 همان،ص88 و 9.8
8.همان، ص 3.8
.9منافقون/8.
01- تحف العقول، ص79.
11.همان، ص 88.
21.همان، ص 98.
31.همان، ص 48.
41.همان، ص 27.
51.همان، ص 68.
61.نورالثقلين، ج4، ص02.
71.تحف العقول، ص4.8
8.1همان، ص9.8
9.1همان، ص88.
02.نهج البلاغه، ص304.
12. تحف العقول، ص7.8
2.2همان، ص3.8
3.2همان، ص3.9
4.2همان، ص09.
52.همان، ص 48.
6.2كنزالعمال، ج61، ص712.
72. تحف العقول، ص2.8
82.همان، ص39.
92.نهج البلاغه، ص304.
03.همان، ص 204.
13. تحف العقول، ص18.
23.همان، ص 1.9
3.3همان، ص09.
43.همان، ص .82
53.همان
63.همان، ص 7.8
7.3همان، ص88.
83.همان، ص 09.

به قلم محمدرضا ضميري