شرايط امربه معروف و نهي ازمنكر

در كتب فقهي براي اقامه امربه معروف و نهي از منكر، شرايط مختلفي ذكر شده است. تلاش خواهد شد تا از ميان اين شرايط، برخي از آنها كه امروزه اهميت بيشتري دارد، در اينجا بررسي شود تا زمينه هاي لازم براي عمل دقيق و صحيح به اين فريضه در جامعه فراهم آيد.
1- عدم خوف از ضرر
در امربه معروف لازم است كه انسان خوف از ضرر نداشته باشد؛ بنابراين بايد در مرحله اجراي آن درپي شيوه اي بود كه يا هيچ ضرري نداشته باشد و يا كمترين ضرر را متوجه افراد سازد. براي نمونه، اگر در خانواده اي مرد دچار لغزشي شد، زن حق ندارد به اسم امربه معروف و نهي از منكر، در كوچه فرياد بزند و آبروي او را بر باد دهد. مرد هم حق ندارد درصورت ارتكاب يك اشتباه از سوي همسر خود، به منظور امربه معروف و نهي ازمنكر، مسئله را همگاني و مهارناپذير سازد؛ بلكه بايد با حداقل ضرر، جلوي يك آسيب را در جامعه گرفت.
در كلمات و فتاواي فقها آمده است كه اگر انجام امر به معروف و نهي از منكر سبب خطر جاني شود، اين تكليف ساقط است. وجوب امربه معروف و نهي از منكر تا آنجايي است كه به خطر جاني براي انسان نينجامد. اما آيا استثنايي هم در اين زمينه وجود دارد يا خير؟ در زمينه امربه معروف و نهي از منكر، بين فقها كمابيش اختلافاتي به چشم مي خورد. در بين فقهاي زمان ما كسي كه صريحاً نمونه استثنا را ذكر فرموده و در اين زمينه اعلاميه داده است، امام خميني(ره) است. ايشان در جمله تاريخي خود با صراحت در مقابله با رژيم پهلوي بيان مي دارند كه «اصول اسلام در معرض خطر است. قرآن و مذهب در مخاطره است. با اين احتمال تقيه حرام است، و اظهار حقايق واجب؛ ولو بلغ ما بلغ»1. از نگاه ايشان، در شرايطي كه رژيم محمدرضا شاه، به احكام اسلامي حمله مي كند و مي خواهد بر خلاف احكام اسلام عمل، و قانون وضع كند، تقيه حرام است؛ هرچند هزينه جاني دربر داشته باشد.
پس آنجا كه مسئله حفظ دين مطرح است و بناست احكام اسلام فراموش و نسخ شود، تقيه كردن نه تنها واجب نيست، بلكه حرام است. حتي اگر افزون بر جان و مال، ناموس او هم به خطر افتد، تكليف از او ساقط نمي شود. چنين بينشي در بين مراجع كم نظير بوده است. در مقامات پايين تر از مرجعيت نيز كساني براساس چنين برداشتي اقدامات عملي انجام مي دادند. براي نمونه، شهيد نواب صفوي به قدري در اين اعتقاد خود راسخ بود كه هيچ نظر ديگري در مقابل اين ايده، در او اثر نمي گذاشت. براي او اين مسئله يقيني بود و جاي تقليد هم نداشت كه از ديگري تكليف خود را در اين زمينه سؤال كند. اين برداشت، صفاي روح، شجاعت نفساني و غيرتي عالي مي طلبد.
گفتني است كه امام خميني(ره) به اين مسئله توجه كرده اند كه تقيه در امور بسيار مهم، جايي ندارد و امربه معروف و نهي ازمنكر، حتي اگر ضرر جاني اي هم دربر داشته باشد، بايد به اين فريضه عمل كرد. ايشان در اين زمينه مثال هايي نيز آورده اند؛ از جمله اينكه اگر دشمن قصد داشته باشد كه كعبه را ويران كند، نمي توان به بهانه امكان خطر، نهي از منكر نكرد، بلكه به هر بهايي بايد به اين تكليف عمل كرد و مانع ويراني خانه خدا شد؛ هرچند بهاي آن، جان انسان باشد. همچنين اگر جان پيامبر يا امامي در خطر باشد، نمي توان به دليل زخم يا سيلي خوردن يا خوف ضرر، كنار ايستاد؛ بلكه بايد پيامبر و امام معصوم را نجات داد؛ اگرچه هزاران تن كشته شوند. امام خميني(ره) با بيان مثال هاي ديگر، به گونه كلي به اين مطلب اشاره دارند كه در نمونه هايي كه اصل و كيان اسلام در خطر باشد، تقيه جايز نيست و بايد به اين فريضه عمل كرد.2
البته لازم است امروزه اين نمونه ها، باتوجه به مسائل اجتماعي روز بررسي شود. در روزگار حاضر، پيامبر و امام معصوم را نمي كشند؛ زيرا آنان را نمي يابند؛ ولي قصد دارند پيامبري پيامبر و ولايت امام را نابود سازند. از اين روي به زبان هم مي آورند كه بعد از ارتحال پيامبر(ص)، ديگر ولايتي در كار نيست. وحي را نيز امري شخصي مي پندارند و بر آنند كه واقعاً نمي توان پيامبري كسي را اثبات كرد. از ديد آنان، پيامبر نيز همچون ديگران است و دچار خطا و اشتباه مي شود. اين عمل از كشتن پيامبر بدتر است؛ زيرا با شهادت پيامبر هدف او از ميان نمي رود؛ چنان كه خون امام حسين(ع) هدف او را حفظ كرد؛ ولي اگر پيامبري و امامت خدشه دار شد، چيزي از هدف پيامبران و امامان(ع) باقي نمي ماند.
در اين سال ها، به كيان اسلام حمله هاي بسيار شده، روزبه روز دين در جامعه تضعيف مي شود؛ به گونه اي كه مسلمانان خارج از كشور نيز اين خطر را دريافته اند و از ضعف معنويت در كشور ما بسيار نگران شده اند. درباره اين تنزل معنوي و ديني، به دو دسته عامل مي توان اشاره كرد: اول، مطبوعات و نشريات و كتاب هاي گمراه كننده، كه وزارت ارشاد در اين باره مسئول است؛ و ديگري، اقداماتي كه در كشور صورت مي گيرد تا زشتي گناه از بين برود، و به بهانه ارج نهادن به مقام جوانان، مردم به گناه كردن تشويق شوند. البته در اين زمينه نقش تلويزيون هاي خارجي در ارائه فيلم هاي مبتذل در مناطق مرزي، يا استفاده هاي غيرقانوني از ماهواره انكارناپذير است. در اين زمينه، ديگر وزارتخانه ها نيز نقش دارند، ولي سهم وزارت ارشاد بيش از همه آنهاست.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- سيد روح الله خميني(ره) صحيفه امام(ره) ج1، نامه خطاب به علماي تهران به مناسبت تهاجم عوامل رژيم شاه به مدرسه فيضيه و ضرب و جرح مردم و طلاب، 13/1/1342، ص178؛ ر.ك: همان، ج8، سخنراني در هيئت قائميه تهران، 8/3/1358، ص.11
2- سيد روح الله الخميني، تحرير الوسيله، ج1، باب القول في شرايط وجوبهما (شرط چهارم)، مسئله 6-8، ص.406