جهاد اقتصادی و تبلیغات رنگارنگ بانکی

یکی از مهمترین عناصر نظام مالی در هر کشوری سیستم بانکی آن کشور است. در کشور ما بخش عمده سیستم بانکی به بانکداری تجاری اختصاص یافته است. مزین نمودن امسال به نام سال جهاد اقتصادی از سوی حضرت آقا (مدظله العالی) مطالبه ای جدی ایشان از تمامی ارکان نظام برای حرکتی جهادگونه در حوزه اقتصادی بوده است اما به نظر می رسد که جهاد اقتصادی جای خود را به جهاد اختلافی و حاشیه ای در ارکان نظام داده است. طبیعتاً در سال جهاد اقتصادی سهم و تکلیف نهادهای اقتصادی و مالی در کشور به دلیل تاثیر مستقیم آن ها بر روند فعالیت های اقتصادی در کشور نقشی بی بدیل می باشد. جای سوال بسیار مهمی وجود دارد که موجودیت مهمی به نام بانک در سیستم مالی که به عنوان تامین کننده منابع پولی در اقتصاد کشور و تسهیل کننده گردش مالی است نقش خود را در جهاد اقتصادی چگونه تعریف کرده است؟ با فرض تعریف نقش، آیا جهاد اقتصادی بانک به شکل جهاد تامین منابع مالی بخش های مختلف تولیدی و صنعتی، کشاورزی و خدماتی در بانک ها تعریف شده است یا بانک ها با تاسی به این واژه آن را به عنوان بهانه ای برای ورود به مسابقه سودآوری بیشتر از محل سپرده های مشارکتی نظیر وامهای مضاربه ای نموده و بنگاه های اقتصادی خود را فربه تر می کنند. سپرده هایی که شاید بتوان با تحقیقات میدانی به واقعیت هایی در نحوه تخصیص آن ها و مصرف این پول ها در جاهایی غیر از موضوع قرارداد وام پی برد که مصرف آن وام را از دیدگاه شرعی و عرفی دچار مشکل می کند. اما نکته جالبی که در چند هفته اخیر در رسانه ملی و دیگر ابزارهای ارتباط جمعی به چشم می آید، تبلیغات رنگارنگ و پر زرق و برق این نهادهای مالی می باشد، گویی سال جهاد اقتصادی سال مسابقه بانک ها و نهادهای پولی کشور برای دریافت نرخ سود و بهره بیشتر است و بانک ها مشغول طراحی ابزارهای مناسب تر برای سود آوری و کسب نرخ بهره بالاتر هستند. باز هم به سوال اول بر می گردم که به راستی نسبت بانک با جهاد اقتصادی و جهاد تامین منابع مالی چیست؟ تبلیغات نرخ بهره بالاتر در سیستم اقتصادی کشوری اسلامی که به دنبال نهادینه سازی بانکداری بدون ربا می باشد -آن هم در سال جهاد اقتصادی- با چه هدفی دنبال می شود. آیا در سال جهاد اقتصادی این بانک ها برای توسعه و گسترش مفهوم قرض الحسنه که یکی از مهمترین عقود اسلامی است برنامه ای درنظر گرفته اند و یا احیاناً قصد دارند سهم این نوع عقود اسلامی را در سبد تسهیلات خود بالاتر برند یا سهم آن امسال کمتر نیز شده است؟!        

سوالی که از ابتدای تحصیل در رشته مالی به عنوان بخشی از اقتصاد خرد ذهن مرا به شدت به خود مشغول کرده بود این است که با وجود سیستمی که بر مبنای نرخ سود (به جای بهره) طراحی شده است و ما آن نیز را در قالب نظام بانکداری بدون ربا تعریف کرده ایم، آیا امکان طراحی و مدل سازی نظام مالی بر اساس تعالیم و الگوهای دینی وجود دارد. نظام مالی در اقتصاد بخشی است که عمدتاً بر اساس دیدگاه های منفعت طلبانه برای مدل سازی بازدهی، نرخ بهره و حداکثر نمودن آن و مصون نمودن پول بر اساس ابزارهای بهره محور پدید آمده است. شاید بتوان گفت که شالوده ی نظام مالی غرب بر اساس مفهوم نرخ بهره یا به عبارتی ارزش زمانی پول پایه ریزی شده است. به جرات می توان گفت که اگر مفهوم نرخ بهره و ارزش زمانی پول را از نظام مالی غربی حذف کنیم چیزی برای آن باقی نخواهد ماند. برای اثبات این مدعا می توان به گفته های اقتصاددانان غربی متمسک شد. برخی از همین اقتصاددانان غربی معتقدند که سیکل های تجاری و رونق و رکودهای ایجاد شده در نظام اقتصادی هر کشور تا بحال معلول تغییرات خاصی است که در نرخ بهره در دوره های زمانی متفاوت پدید می آید. حتی از عمده دلایل بحران مالی جهانی که در سال 2007 پدید آمد و منطقه امریکا و پشت سر آن کل دنیا را گرفتار رکود اقتصادی کرد، همین تغییرات پی در پی نرخ بهره در امریکا بود. حال نگاهی به کشور خودمان داشته باشیم. کشوری که از آن به عنوان ام القرای جهان اسلام یاد می شود که در سند چشم انداز سودای الهام بخشی و الگو شدن را برای ملت های مسلمان و دیگر ملت ها را در سر می پروراند، در سال جهاد اقتصادی مهمترین رکن نظام مالی اش به نظر سرگرم مسابقه در پرداخت بهره به سپردها شده است و از طریق تبلیغات پر زرق و برق و رنگارنگ خود سعی در پیاده سازی بانکداری بدون ربا دارد. واقعیتهای موجود فعلی در سیستم بانکی کشور ما نیز نشان می دهد که شاید ما هم کمر همت بسته ایم تا همان راهی را برویم که غربیها می روند و به دنبال استفاده از نرخ بهره به عنوان بهترین راه برای کسب سود در بانک ها هستیم. جا دارد که مسئولان شبکه بانکی کشور این سوال را از خود بپرسند که آیا تلاشی بیشتر از اجرای نیمه کاره قانون عملیات بانکداری ربا را برای سیستم بانکی انجام داده اند. آیا فعالیت آن ها در برخی موارد حداقل شبهات ربوی بودن ندارد؟ یکی از مسائلی که در احادیث مربوط به مباحث پول و ربا به آن اشاره شده است مساله ظریف بودن و پنهان بودن ربا می باشد. امیر مومنان علی علیه السلام فرموده اند : مَعاشِرَ النّاسِ، اَلفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ ، وَاللّه لِلرِّبا فى هذِهِ الاُْمَّةِ أخْفى مِنْ دَبيبِ النَّمْلِ عَلَى الصَّفا؛ اى مردم! ابتدا احكام را ياد بگيريد، سپس تجارت كنيد! به خدا قسم كه ربا در ميان اين امت ناپيداتر از حركت مورچه بر روى تخته سنگ است. هشداری این چنینی در بیان معصوم (ع) ، لزوم احتیاط بسیار زیاد را در معاملات مالی به ما گوشزد می کند حال تساهل و تسامح بسیار زیادی که در حال حاضر در عقود مبتنی بر نرخ های سود بانکی صورت می گیرد با چه توجیهی می باشد؟ علاوه بر آن در اسلام مفهومی مترقی  که خدای متعال به آن بها داده است و نقطه مقابل اخذ بهره می باشد، مفهوم قرض الحسنه است. در ادبیات دینی ما قرض الحسنه نوعی عبادت مالی می باشد. دلیل آن گذشت افراد از علاقه کسب سود بالقوه مال و ثروتی است که در دست آن ها می باشد کما اینکه این کار می تواند در صحنه اجتماع نیز روح محبت و تعاون را گسترش دهد. از سوی دیگر رشد فرهنگ قرض الحسنه منجر به برچیده شدن مفهوم ربا و سلامت جامعه خواهد شد. گسترش تبادلات مالی بر اساس قرض الحسنه حداقل انتظاری است که ما در سال جهاد اقتصادی داریم.  

البته باید این را بدانیم که ما در اندیشه دینی به قرض الحسنه و گسترش مبادلات مالی در قالب عقود قرض الحسنه به عنوان بخش کوچکی از نظام مالی اسلامی توجه داریم. نظام مالی اسلامی در اهداف غایی خود می بایست نظامی باشد که منجر به تقرب انسان ها به خداوند متعال و تقویت بینش توحیدی آن ها گردد چنان که شهید بهشتی (ره) در یکی از مباحثی که در خصوص ربا بحث نموده اند می فرمایند: «هرگز ما این نظر را نداریم که ایجاد بانک های بدون ربا راه حل اساسی مشکلات اجتماعی مشکلات اجتماعى، یا اقتصادی ماست. ما این¬کارها را همواره به عنوان کارهای روبنایی تلقی می¬کنیم و نه به صورت کارهای زیربنایی، و هرگز در هیچ جامعه¬ای هم، حتی گسترش این کارهای روبنایی، نباید احدی را از وظایف درباره¬ی کارهای زیربنایی غافل کند. منتها ما معتقدیم که بین کارهای روبنایی و زیربنایی منافات وجود ندارد و در همه¬ی نهضت¬های زیربنایی و ناظر به مسایل زیربنایى، همواره می¬توان یک سلسله کارهای روبنایی در جهت آن زیر بنا را شروع کرد. و حتی شروع کارهای روبناییِ ممکن، یک امتیاز برای کارهای زیربنایی دارد و آن این است که قابلیت اجرای آن نظامِ زیربنایی را کم و بیش روشن می¬کند و مایه¬ی دل¬گرمی بیشتر به آن نظام زیربنایی می¬شود؛ بنابراین ایجاد کلیه¬ی این واحدهای روبنایی از جمله صندوق¬های قرض الحسنه¬ی بدون ربا اولاً: نباید بازدارنده از کارهای زیربنایی باشد و به شرط هوشیاری ما می¬تواند بازدارنده نباشد و ثانیاً: مایه¬ی دل¬گرمی بیشتر و جذب نیروهای بیشتر به سوی آن نظام زیربنایی است که صندوق فرض الحسنه¬ی بدون ربا، یکی از تجلیات کوچک آن است.»

بهر حال باید بدانیم و غافل نباشیم که بیش از چهارماه از زمان نامگذاری امسال با عنوان سال جهاد اقتصادی از سوی رهبر معظم انقلاب می گذرد. سوال بسیار مهمی که می بایست هرکدام از ارکان تصمیم گیر اقتصادی در کشور و مردم از خود بپرسند که  حرکت اقتصادی آن ها در سال جدید حرکتی جهادگونه بوده است؟ ویژگی جهاد و حرکت جهادی داشتن ویژگی ایثار و از خود گذشتگی می باشد تا مومنین با بذل جان، مال، زمان و توان خود در راستای عزت جامعه ایمانی حرکت کنند. بکوشیم تا هرکس در جایگاه خود با در پیش گرفتن رویکردی ایثارگونه راهکارهای تحقق پیام جهادی نائب امام زمان (عج) را برای خود روشن نماید.