جنبش غیر متعدها و روند قوت گرفتن نقش آن

وزراي امور خارجه كشورهاي عضو جنبش غيرمتعهدها در حالي پنجاهمين سالگرد تولد اين جنبش را از سوم خردادماه در جزيره 'بالي' اندونزي جشن مي‌گيرند كه همزمان در شانزدهمين نشست وزرا نيز شركت مي‌كنند.
'ميكاييل تيني' سخنگوي وزير امورخارجه اندونزي، بيست و ششم ارديبهشت‌ماه به خبرگزاري جمهوري اسلامي گفت: در اين نشست برنامه راهبردي 50 سال آينده اين سازمان ترسيم مي‌شود.
از سوي ديگر، اين نشست براي جمهوري اسلامي ايران اهميتي دوچندان دارد؛ چرا كه رياست دوره‌اي را از مصر تحويل خواهد گرفت تا خود را براي برگزاري نشست سران در سال 1391 آماده كند.

** غيرمتعهدها؛ جنبشي براي بي تعهدي
-----------------------------------------------
جنبش غيرمتعهدها (ان. آ. ام يا نم) سازماني بين‌المللي متشكل از 118 كشور آسيايي، آفريقايي و آمريكاي لاتين است كه در شهريورماه سال 1340 پس از برگزاري نشستي در پايتخت يوگسلاوي و با حمايت 'فيدل كاسترو' رهبر كوبا، 'مارشال تيتو' رهبر يوگسلاوي، 'جواهر لعل نهرو' نخست وزير هند ، 'جمال عبدالناصر' رهبر مصر و 'احمد سوكارنو'‌ رييس جمهوري اندونزي به طور رسمي آغاز به كار كرد.
البته زمينه ايجاد جنبش غيرمتعهدها در اجلاس سال 1334 سران كشورهاي آسيايي- آفريقايي در باندونگ اندونزي فراهم شد. كشورهاي عضو در دوران پس از جنگ جهاني دوم، بر اين باور بودند كه دوران جنگ سرد بين دو بلوك كمونيسم و كاپيتاليسم را در حالت بي‌طرفي به پايان رسانند.
دخالت نكردن در امور داخلي كشورها، ملحق نشدن به پيمان‌هاي نظامي چندجانبه با نفوذ بلوك‌بندي سياسي قدرت‌هاي بزرگ و استقلال كشورهاي عضو، مبارزه با امپرياليسم، نژادپرستي، اشغال و سلطه خارجي و ... از همان ابتدا جزو آرمان‌هاي 25 عضو اوليه اين جنبش تعريف شد.
از سوي ديگر، جلوگيري از شكلگيري يك جنگ جديد بين كشورهاي در حال توسعه عضو،‌ ديگر هدف تشكيل نم بوده است تا بدين ترتيب،‌ موانع احتمالي در برابر توسعه خود را با ميانجيگري كشورهاي ديگر، رفع كنند.
همزيستي مسالمت‌آميز، مقابله با اتخاذ دكترين حمله پيشگيرانه، حمايت از حق تعيين سرنوشت، حاكميت و استقلال ملي و يكپارچگي سرزميني كشورها نيز در همين راستا از سوي كشورهاي عضو جنبش غيرتعهدها به عنوان هدف تعريف شد.
در يك كلام، كشورهاي عضو، همكاري جنوب- جنوب را در دستور كار خود قرار دادند.
از سوي ديگر، اين كشورها نيم‌نگاهي نيز به سطوح فرامنطقه‌اي و جهاني داشتند تا علاوه بر آشنايي با تحولات و موضعگيري‌هاي قدرت‌هاي ديگر بويژه بلوك شرق و غرب، آنها را بر اساس منافع خود سنجيده و تصميم‌هاي هماهنگ، كارا و موثري را اتخاذ كنند.
بر همين اساس، اهدافي همچون تقويت سازمان ملل متحد، دموكراتيزه كردن روابط بين‌الملل، تقويت چندجانبه‌گرايي و محكوميت يكجانبه‌گرايي در عرصه بين‌المللي، بازسازي سيستم اقتصادي بين‌المللي، ايجاد موقعيت‌هاي برابر براي همكاري‌هاي بين‌المللي و توسعه همه‌جانبه در نظر گرفته شد.
تا پيش از اين، 118 كشور شامل 53 كشور از قاره آفريقا ، 38 كشور از قاره آسيا ، 26 كشور از آمريكاي لاتين و يك كشور از اروپا (بلاروس) عضو رسمي جنبش بودند كه 'هائيتي' و 'سنت كيس‌ونويس' نيز بتازگي به اين جنبش پيوسته‌اند.
كشورهاي عضو جنبش غيرمتعهدها دو سوم اعضاي سازمان ملل متحد را تشكيل مي دهند و داراي بيش از 60 درصد جمعيت و 85 درصد ذخاير جهان هستند. 17 كشور و هفت سازمان بين‌المللي نيز عضو ناظر اين جنبش هستند.
اجلاس نم هر سال و اجلاس سران آن هر سه سال يكبار برگزار مي‌شود. تصميم‌هاي اصلي غيرمتعهد‌ها در اجلاس سران كشور‌هاي عضو اين جنبش اتخاذ مي‌شود.
تاكنون يوگسلاوي سابق و مصر و كوبا دو بار، زامبيا، الجزاير، سريلانكا، هند، زيمبابوه، اندونزي، كلمبيا، آفريقاي جنوبي‌ و مالزي ميزباني 15 دوره جنبش نم را بر عهده داشته اند. آخرين اجلاس سران غيرمتعهدها بيستم تيرماه 1388 در شرم‌الشيخ مصر برگزار شد و اجلاس سال 1391در تهران خواهد بود.
جمهوري اسلامي ايران پس از برگزاري اجلاس اندونزي وزراي امورخارجه جنبش غيرمتعهدها، رياست دوره‌اي اين جنبش را از مصر تحويل مي‌گيرد.

** تازه‌ها و بايدهاي شانزدهمين نشست وزراي امورخارجه غيرمتعهدها
--------------------------------------------------------------------------
نشست شانزدهم وزراي امور خارجه كشورهاي عضو جنبش غيرمتعهدها،‌ در شرايطي برگزار مي‌شود كه تحولات اخير در برخي كشورهاي شمال آفريقا و غرب خاورميانه چهره‌هايي جديد را به اين جنبش معرفي كرده است.
سودان كه هنوز با شورشيان دارفور درگير است، پس از برگزاري همه‌پرسي به دو بخش شمال و جنوب تقسيم شد. گرچه دولت جنوب هنوز تا ورود به فهرست كشورهاي عضو سازمان ملل متحد فرصت دارد با اين حال،‌ استقرار دولت پايدار در اين كشور تازه تاسيس مدتي طول خواهد كشيد. البته درگيري‌هاي ادامه‌دار در مناطق مرزي بين دو قسمت را نيز بايد در نظر گرفت.
در تونس، به دنبال انقلاب اخير مردم اين كشور، 'زين‌العابدين بن‌علي' از سمت رياست جمهوري خود خلع شد. به دنبال آن نيز ساختار حكومتي اين كشور تغيير كرد به طوريكه در زمان حاضر، تونسي‌ها خود را براي مشاركت در دورهاي جديد انتخابات آماده مي‌كنند.
در مصر نيز 'حسني مبارك' زير فشار تحولات و انقلاب مردمي از رياست جمهوري استعفا كرد و اينك مجبور است به پرسش‌هاي دادستان اين كشور پاسخ دهد. مردم اين كشور نيز تغييرات گسترده‌اي را خواستار هستند كه بخشي از آن، شامل تحول در نگاه‌هاي بين‌المللي و سياست خارجي اين كشور بويژه بازبيني در روابط با غرب و رژيم صهيونيستي است.
ليبي نيز به دنبال اعتراض‌هاي مردم اين كشور عليه رژيم 'معمر قذافي'، شاهد ماه‌ها جنگ و درگيري بوده است. بويژه اينكه دخالت كشورهاي غربي در قالب سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) وضع را در اين كشور پيچيده‌تر كرده است. از سوي ديگر، مخالفان قذافي در شهرهاي مورد اشغال خود از جمله 'بنغازي' قصد تشكيل حكومتي جديد را دارند و براي رسيدن به خواست خود، به دنبال جلب حمايت قدرت‌هاي غربي هستند.
اوضاع در كشور بحرين نيز بغرنج شده است. بويژه آنكه دو كشور ديگر عضو جنبش غيرمتعهدها يعني عربستان سعودي و امارات متحده عربي با دخالت نظامي در اين كشور، خون بسياري از معترضان به سياست‌هاي آل‌خليفه را بر زمين ريخته‌اند. اين دو كشور نيز طي ماه‌هاي اخير با اعتراض‌هايي هر چند به طور پراكنده روبرو بوده‌اند.
يمني‌ها نيز مدت‌هاست خواستار بركناري 'علي عبدالله صالح' هستند؛ امري كه با مخالفت صالح و كشتار روزمره معترضان همراه شده است. در اين ميان، مداخله اعضاي همكاري شوراي خليج فارس نيز به جايي نرسيده است.
فلسطين نيز وارد دوره جديدي شده است. دو گروه عمده فلسطيني يعني فتح و حماس براي تشكيل يك دولت اتحاد ملي به توافق رسيده و تفاهم‌نامه امضا كرده‌اند. رژيم صهيونيستي در اين ميان، زير فشارهاي زيادي قرار گرفته است؛ بويژه آنكه كشورهاي بسياري براي به رسميت شناختن دولت مستقل فلسطيني و طرح اين موضوع در مجمع عمومي سازمان ملل متحد در اواخر شهريور امسال اعلام آمادگي كرده‌اند.
در لبنان نيز پس از پشت سر گذاشتن يك دوره بي‌ثباتي، 'ميشل سليمان' به عنوان رييس جمهوري و 'نجيب ميقاتي' به عنوان نخست‌وزير زمام امور را در دست گرفتند. با اين حال، گشودن دوباره پرونده رسيدگي به ترور 'رفيق حريري' نخست‌وزير پيشين اين كشور نويد اتفاق‌هايي جديد را در اين كشور مي‌دهد.
عراق نيز هنوز در گير و دار امنيت شهرهاي خود گير كرده است. تقريبا هر روز صداي انفجار از گوشه و كنار اين كشور به گوش مي‌رسد و عده‌اي را به خاك و خون مي‌كشد.
ممكن است در ابتدا به نظر برسد به دنبال (اعلام) كشته شدن 'اسامه بن‌لادن' سركرده گروهك تروريستي القاعده، افغانستان و پاكستان نفسي تازه كرده‌ و فرصت براي اداره امور را در امنيت به دست آورده‌اند. با اين حال، ادامه فعاليت‌ اذناب القاعده در اين كشورها و همچنين نقاط ديگر همچون مغرب، يمن، ليبي و ... بهانه‌هاي لازم را به كشورهاي غربي براي ادامه دخالت و حضور نظامي در اين كشورها مي‌دهد.
از سوي ديگر، اين دو كشور يارگيري در سطح منطقه‌اي را آغاز كرده‌اند. افغانستان كه شاهد حضور نيروهاي آمريكايي و ناتوست، اخيرا راه‌ خود را به سوي هند بيش از پيش توسعه داد.
مقام هاي عاليرتبه پاكستان نيز به دنبال تهديدهاي 'باراك اوباما' رييس جمهوري آمريكا، براي حمله به اين كشور و بي‌اعتنايي او به دو قطعنامه مجلس اين كشور درباره لزوم خاتمه يافتن حمله هواپيماهاي بي‌سرنشين به مناطق شمالي، راهي روسيه و چين شدند تا پشتوانه‌هاي بيشتري براي خود دست و پا كرده باشند. همچنين موضوع كشمير نيز همچون زخمي نيمه باز، هر لحظه امكان عفوني شدن دوباره را دارد.
اردن، الجزاير، مغرب و ... نيز در حالتي از بيم و اميد به سر مي‌برند.
چنانچه به كشورهاي آسياي مركزي نيز بنگريم، تحولاتي را شاهد خواهيم بود.
بيست و سوم ارديبهشت‌ ماه 'جيمز آپاتوراي' نماينده ويژه دبيركل سازمان پيمان آتلانتيك شمالي (ناتو) در كشورهاي حوزه قفقاز و آسياي مركزي، در ديدار با مسوولان ازبكستان زمينه هاي گسترش همكاري ها ميان دو طرف را بررسي كرد.
همچنين قرقيزستان در آستانه برگزاري انتخابات رياست جمهوري، تغييرات گسترده‌اي را همچون اصلاح قانون انتخابات بر خود مي‌بيند. از آن جمله، انتقال نمايندگي ناتو در آسياي مركزي از آستانه پايتخت قزاقستان، به بيشكك است كه شرايط هدايت و اجراي فعاليت‌هاي اين سازمان را در اين منطقه دگرگون مي‌كند.
همچنين برگزاري رزمايش مشترك قرقيزستان، تاجيكستان و چين از گسترش دامنه‌هاي همكاري اين كشورها طي ماه‌هاي آينده خبر مي‌دهد.
سرنوشت در حال مذاكره درياي خزر با گذشت سال‌ها هنوز مشخص نيست و همين امر به يكي از اختلاف‌ نظرها بين پنج كشور حاشيه آن (روسيه، جمهوري اسلامي ايران، قزاقستان، تركمنستان و جمهوري آذربايجان) تبديل شده است.
كوتاه آنكه، تغييرات در بسياري از كشورهاي عضو جنبش غيرمتعهدها نويد ورود نگاه‌هاي نو و سياست‌هايي جديد را مي‌دهد. همچنين ايجاد شرايط تازه در برخي كشورها، درهاي ديپلماسي را بين ديگر اعضا باز خواهد كرد؛ چرا كه فضاي اجلاس نم براي تعامل‌ها و تازه‌ كردن ديدارها و پيمان‌ها و همچنين طرح مشكلات و جلب همكاري‌ها بويژه قدرتمندسازي ساختار جنوب- جنوب مناسب است.
براي نمونه، ديدار وزراي امورخارجه جمهوري اسلامي ايران و مصر به عنوان روساي جديد و پيشين جنبش، آنچنان كه 'رامين مهمان‌پرست' سخنگوي وزارت امورخارجه جمهوري اسلامي ايران، بيست و يكم ارديبهشت‌ماه گفت، سبب آغاز دوران جديدي از روابط خواهد شد كه 'مقام‌هاي عالي دو كشور از مذاكرات در اين باره استقبال مي‌كنند'.
از سوي ديگر، عبور از 50 سالگي، فرصت مطالعه ضعف‌ها و قوت‌هاي اين سازمان را به اعضا مي‌دهد. بررسي اين موارد مي‌تواند با در نظر گرفتن فرصت‌ها و تهديدهاي موجود در فضاي كشورها، منطقه‌ها و جهان برنامه راهبردي كارا و اثربخشي را پيش پاي جنبش غيرمتعهدها قرار دهد.
جمهوري اسلامي ايران نيز كه براي نخستين بار رياست اين سازمان را بر عهده خواهد گرفت، بايد تدوين برنامه‌هايي را در سه سطح داخلي كشورهاي اعضا، منطقه‌اي و بين‌المللي مورد تاكيد قرار دهد و با در نظر گرفتن شرايط موجود، در تعيين راهبرد 50 سال آينده اين جنبش مشاركت فعال داشته باشد.
ارايه پيشنهادهاي عملي و برنامه‌هاي قابل عملياتي شدن، در سايه تداوم سياست‌هاي تعريف شده براي جنبش بسيار ضروري است. بويژه آنكه نگاهي به تعداد بالاي كشورهاي عضو و ظرفيت‌هاي آنان براي تاثيرگذاري، امكان فعاليت‌هاي بيشتري را در سطح جهاني به جنبش مي‌دهد.
براي نمونه حتي مي‌توان در اين نشست پيشنهاد داد اعضا بر نامزد مشتركي براي تصدي پست رياست صندوق بين المللي پول توافق كرده و با اتحاد آرا، اين فرصت را به چنگ آورند.
از سوي ديگر، ‌افزايش همگرايي‌هاي منطقه‌اي در سايه رفع مشكلات موجود ميان كشورها با بالا بردن قابليت‌هاي ميانجي‌گري و پذيرش آراي اتخاذ شده از سوي اين جنبش، مقبوليت و جايگاه آن را بيش از پيش مستحكم مي‌كند. اعضا مي‌توانند براي ايجاد عرصه‌هاي مشترك اقتصادي و حتي سياسي و حقوقي نيز ترتيبات لازم را اتخاذ كنند.
بر اين اساس، به نظر مي‌رسد سياست بازگشت به اصل و آرمان‌هاي اوليه به دليل تاكيد آن بر روح آزادي، استقلال، عدالت، اخلاق، توسعه‌طلبي و توانمندسازي كشورها -البته با توجه به ضرورت‌هاي زمان و تجربه‌هاي پيشين- هنوز كه هنوز است با استقبال عامه ملت‌ها و دولت‌ها روبرو خواهد شد؛ چرا كه اين موارد جزو وجدانياتي است كه پايه شكلگيري ائتلاف‌هاي بزرگي را همچون جنبش غيرمتعهدها گذاشت و همواره در طول تاريخ به واسطه نيازهاي اصلي بشري تغيير نخواهد كرد.