نقش استعمار پير در قراردادهاي ننگين گلستان و تركمنچاي

تاريخ روابط خارجي ايران با ديگر كشورها شاهد فراز و نشيبهاي فراواني بوده و اين روابط تاثيرات فراواني را بر اوضاع واحوال ايران گذارده است. شايد اغراق نباشد اگر بگوييم نقش و جايگاه انگلستان درتاريخ روابط خارجي ايران قابل قياس با ديگر دولتها نيست و تاثير دخالت هاي اين دولت در اوضاع داخلي و روابط خارجي كشورمان به ويژه در دو سده اخير به ميزاني گسترده است كه بتوان از آن به عنوان پارامتري تاثيرگذار و بي رقيب دراين حوزه نام برد. پارامتري كه از دوران پس از جنگ اول جهاني رقيب و درعين حال رفيقي 2 به نام ايالات متحده آمريكا را گاهي دركنارخود و گاهي در برابر خود احساس كرد. سرآغاز روابط تاريخي ايران و انگلستان را مي توان از نيمه دوم قرن سيزدهم ميلادي، مطابق با اواخر قرن هفتم هجري دانست. درزمان حكومت كريم خان زند در سال 1763ميلادي انگليسي ها به تأسيس تجارتخانه دربوشهر دست زدند. 3 توسعه فعاليت انگليسي ها دربوشهر با مداخلات آن ها درامور داخلي ايران همراه شد تا آن جا كه كريم خان زند نسبت به مقاصد آنان بدگمان شد و درسال 1769 دستور تعطيلي نمايندگي تجاري انگليس دربوشهر و اخراج اتباع انگليسي را صادر كرد، با مرگ كريم خان زند درسال 1779 انگليسي ها مجدداً دست به فعاليت هايي براي تجديد نفوذ خود درايران زدند و سرانجام درسال 1788 با دريافت فرماني از جعفرخان زند يكي ازجانشينان كريم خان قسمت اعظم امتيازاتي را كه ازدست داده بودند مجدداً به دست آوردند.
روابط ايران با انگلستان به ويژه درحوزه اقتصادي از سده هاي گذشته همواره برقرار بوده است و همانگونه كه شرح آن رفت اين دولت در روابط اقتصادي و تجاري نيز مانند روابط سياسي به دنبال استثمار ديگر كشورها از جمله ايران بوده است. درحوزه سياسي سرآغاز روابط دولت ايران با دولت انگلستان را بايد مصادف با روي كارآمدن سلسله قاجار به ويژه در دوران پس از حكومت آقا محمدخان قاجار و روي كار آمدن شاهان بي كفايتي نظير فتحعلي شاه دانست.
با مرگ آقا محمدخان و آغاز حكومت 36 ساله فتحعلي شاه نفوذ انگليسي ها درايران رشد فزاينده اي به خود گرفت. انگليسي ها دراين دوره به علت افزايش منافع خود درهند و توسعه قلمرو نفوذشان در افغانستان، بيش از پيش متوجه ايران شدند. 4 درسال 1800 ميلادي روابط رسمي سياسي بين ايران و انگلستان با انتخاب سفير از سوي انگلستان شكل گرفت. اين رابطه هيچ گاه مورد اطمينان و قبول ايرانيان قرار نگرفت و همواره نوعي بدبيني از سوي ايرانيان نسبت به سوء رفتارهاي انگليسي ها وجود داشته است. اين رفتار ايرانيان به يك بيماري مزمن به نام «بيماري ترس از انگليس» تبديل شد.
واژه «انگلوفوبيا» (Anglophobia) كه معني ترس از انگليس است را مي توان دربسياري از فرهنگ ها يافت.
ايران واژه در ايران، معني و مفهوم گسترده اي دارد و ده ها كتاب تاريخي و تحقيقي و حتي طنز و داستان كه درباره مداخلات انگليس درايران نوشته شده، خود مبين اين واقعيت است كه مردم ايران تا چه اندازه نسبت به سياست انگليس دراين كشور بدبين وهراسان هستند و چرا در هر كاري دست انگليسي ها را مي بينند. 5 يكي از دخالت هاي صورت گرفته از جانب انگليس درمسائل ايران به جنگ ايران و روس و نتايج ننگين بار و خفت بار اين دو جنگ كه در قالب دو معاهده 6گلستان و تركمن چاي متجلي گشته است باز مي گردد. بريتانيا با سوء استفاده از بي كفايتي پادشاهان قاجار دربرخورد با مخالفان داخلي و جنگ با روس ها برنفوذ خود درايران افزود: دراين دوره عهدنامه ننگيني بسته شد كه درتمام اين عهدنامه ها حقوق ملت ايران به طوركامل پايمال شده است. دولت بريتانيا علاوه بر تحميل قراردادهاي كاملا يكطرفه برضد منافع ملت ايران7 درانعقاد ديگر معاهدات ننگين نظير گلستان و تركمنچاي كه از جانب دولتهاي ديگر به ايران تحميل مي شد نيز نقش اساسي داشت.
جنگ هاي ايران و روسيه، يا جنگ ايران و روس، نامي است كه به دو جنگ بزرگ بين ايران و روسيه تزاري در زمان پادشاهي فتحعلي شاه قاجار داده شده است. اين جنگ ها با شكست ايران از روسيه پايان يافت و بخش هاي بزرگي از ايران طي انعقاد دو معاهده ننگين گلستان و تركمنچاي به قلمرو امپراتوري روسيه پيوست. انگلستان پس از انعقاد قرارداد استعماري مجمل طي يك قرارداد ديگر با عنوان مفصل تعهداتي را به دولت ايران داده بود. دريكي از بندهاي عهدنامه مفصل8، انگلستان ضمانت كرده بود در صورت حمله يكي از كشورهاي مهم فرنگ به كمك ايران بشتابد و يا در صورتي كه آمادگي حضور نظامي درايران را ندارد كمك مالي به نيروهاي نظامي ايران بنمايد.
سه ماه پس از امضاي قرارداد ننگين مفصل انگلستان و روسيه جبهه واحدي عليه ناپلئون تشكيل دادند و قرارداد اتحادي كه بين دو دولت منعقد شد، امكان هرگونه كمكي را از طرف انگليسي ها به ايران در جنگ با روسيه از ميان برد. روس ها با سوء استفاده از اين موقعيت، دست به حمله گسترده اي عليه ايران زدند و تمام سواحل درياي خزر را به اشغال خود درآوردند. دولت ايران با تهديد وزير مختار انگليس مكلف به امضاي قرارداد ننگين گلستان شد كه به موجب آن؛ دربند، باكو، شيروان،قره باغ و قسمتي از طالش از خاك ايران جدا و به خاك روسيه محلق شد و دولت ايران از كليه دعاوي خود بر گرجستان و داغستان صرف نظر كرد. نقش وزير مختار انگليس درامضاي اين عهدنامه ننگين به آن حد بود كه تزار الكساندر اول در ازاي خدمات «سرگوراوزلي» وزير مختار انگليس به دولت روسيه، او را به دريافت عالي ترين نشان امپراتوري روسيه مفتخر ساخت!9 پس از عهدنامه ننگين گلستان و نقش فتنه گرانه انگلستان درانعقاد آن دولت انگليس دريك فتنه گري آشكار و تازه، درصدد تجديدنظر در قرارداد قبلي خود با ايران برآمد. قرارداد جديد كه به معاهده تهران معروف گشت، در 25نوامبر 1814 به امضاء رسيد و داراي يازده فصل بود. دراين معاهده، ضمن تكرار تمام آنچه درمعاهدات قبلي به زيان ايران بود، كمك دولت انگليس را به ايران مشروط به اين شرط مي نمايد كه دولت ايران «سبقت درتجاوز نكرده باشد» زيرا بر اثر نارضايتي كه از عقد عهدنامه گلستان درايران به وجود آمده بود احتمال مي رفت كه ايراني ها در اولين فرصت درصدد جبران اين شكست و باز پس گرفتن سرزمين هاي از دست رفته بر خواهند آمد. 10 به اين ترتيب حكام ايران به خاطر عهدنامه گلستان مجبور به قبول عهدنامه «تهران» شدند.تحت تاثير همين معاهده ننگين و درجريان جنگ دوم ايران و روس شاهد آثار شوم عهدنامه تهران و جدايي بخش گسترده اي از سرزمين ايران هستيم.
انگليسي ها درجريان جنگ دوم ايران و روس هم به زيان ايران مداخله كردند و به بهانه اينكه ايران جنگ را آغاز كرده، از هرگونه كمكي به ايران دراين جنگ خودداري نمودند. فتحعلي شاه كه از پيشروي نيروهاي روسيه تا نزديكي قافلانكوه متوحش شده بود، پيشنهاد ميانجيگري انگلستان را پذيرفت. درجريان مذاكره براي عقد قرارداد تركمنچاي، نماينده اي از طرف دولت انگليس شركت نمود و اين دولت با استفاده از حقي كه به موجب معاهده تهران براي خود قائل بود در تعيين حدود مرزي بين ايران و روسيه دخالت كرد. طي اين قرارداد قلمرو باقي مانده ايران از معاهده گلستان در قفقاز شامل خانات ايروان، مناطق تالش و اردوباد و بخشي از مغان و شروان به روسيه واگذار شد و ايران حق كشتيراني در درياي مازندران را از دست داد و ملزم به پرداخت 10كرور طلا به روسيه شد. همچنين دولت انگلستان درتحميل رژيم كاپيتولاسيون و حق قضاوت كنسولي به ايران هم نقش موثري داشت، زيرا مي خواست بعداً و براساس اصل دولت كامله الوداد 11 كه در معاهدات بين المللي به عنوان يك عرف پذيرفته شده بود از همين حقوق درايران برخوردار گردد. پس از امضاي قرارداد تركمنچاي، انگليسي ها از مضيقه مالي ايران درپرداخت غرامات جنگي به روسيه سوءاستفاده كرده، در ازاي پرداخت دويست هزار تومان كه از قسط دوم غرامت تعيين شده باقي مانده بود، موافقت دولت ايران را با حذف مواد مربوط به تعهدات مالي و نظامي انگليس به ايران جلب كردند. به اين ترتيب از عهدنامه تهران جز تعهدات ايران به انگلستان چيزي باقي نماند. 12
با بررسي شرايط موجود در آن دوره و با توجه به آنكه انگلستان و روسيه درآن دوران در اين منطقه با يكديگر رقابت داشتند مي توان دلايل اصرار انگلستان براي انعقاد اين قراردادها را اينگونه عنوان نمود:
- جلوگيري از عدم پيشروي نيروهاي روس در ايران: عدم توقف جنگ مي توانست سبب پيشروي نيروهاي روس در خاك ايران و رسيدن به مناطق حساس و مهم ايران شود. عدم توقف جنگ مي توانست سبب حضور روس ها در ايران و سنگين شدن وزنه روس ها در مقابل انگليس شد.
- ضعيف نگه داشتن ايران براي دست يابي به اهداف مرتبط با هند: يكي از دلايل بسيار مهم انگليس براي حضور در ايران، حفظ موقعيت خود در هند بوده است. بي ترديد پيروزي هر دو طرف ايران يا روسيه در اين جنگ مي توانست سبب تضعيف شدن موقعيت انگليس در ايران و به اين ترتيب به خطر افتادن منافع انگليس در هند گردد.
ذكر همين دو دليل به قدر كافي نيات و منافع انگليس از انعقاد اين دو عهدنامه ننگين عليه ملت ايران و خاتمه يافتن جنگهاي ايران و روس را توجيه مي نمايد. همانگونه كه پيداست عقد اين معاهدات موجب آن شد كه ايران همچنان ضعيف و تحت حمايت انگليس قرار گيرد و از سوي ديگر از نفوذ روس ها در ايران هم ممانعت به عمل آيد.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پي نوشتها:
1- در اين مقاله مفاهيم قرارداد، معاهده و عهدنامه هر سه به يك معناي مشترك كه در حقوق معاهدات بين المللي رايج است به كار رفته است.
2- به اعتقاد نگارنده و بر پايه تئوري رئاليسم (به عنوان تئوري غالب و بي رقيب در عرصه روابط بين الملل) به كار بردن اين اصطلاح گوياي اين مطلب است كه دولتهاي انگلستان و آمريكا به رغم داشتن منافع مشترك فراوان در عرصه نظام بين الملل در مواقعي با تكيه بر «اصل منافع ملي» به دليل تعارض منافع در تقابل با يكديگر قرار گرفته اند. به عنوان شاهد اين ادعا مي توان به مواضع كاملا متفاوت و به بيان بهتر مواضع كاملا متعارض آمريكا و انگليس در قبال بحران كانال سوئز اشاره كرد. در اين بحران آمريكا به اقتضاي شرايط حاكم بر فضاي دوقطبي در دوران جنگ سرد به همراهي با بلوك شرق پرداخت و از عبدالناصر پشتيباني نمود حال آنكه انگلستان در همراهي با اسرائيل به كانال سوئز تجاوز كرد.
3- محمود محمود، تاريخ روابط سياسي ايران و انگليس در قرن 19، تهران: انتشارات اقبال، 1344، جلد اول، ص 5-1.
4- سردنيس رايت، دو قرن نيرنگ: داستان تلخ سياست استعماري انگليس در ايران، تاليف و ترجمه: محمود طلوعي، تهران: نشر علم، 1380، صص 29-.28
5- همان، ص .19
6- Treaty
7- از جمله اين معاهدات مي توان به عهدنامه مجمل و مفصل اشاره كرد.
8- عهدنامه استعماري منعقد شده مابين دولت ايران و انگلستان كه در واقع مكمل عهدنامه قبلي بين دو كشور با نام مجمل بود. طي اين دو عهدنامه انگلستان به ويژه براي محافظت از منافع خود در هند شرايط كاملا ناعادلانه اي را در قالب طرح هاي استعماري خود به ملت ايران تحميل كرد.
9- رايت، پيشين، ص .41
10- محمود، پيشين، صص 201-.200
11- وجود اين شرط در معاهده باعث مي شود تا هر معاهده اي كه يكي از آن دولت ها با دولت ثالثي منعقد كرده و در آن حقوق و امتيازاتي را به كشور ديگري ارزاني دارد، موجب بهره مندي كشور طرف قرارداد اول از همان امتيازات نيز بشود. اين امتيازات به طور خودكار منتقل شده و نياز به تصويب موافقتنامه جديد يا تشريفات ديگري ندارد. هرچند اصل دول كامله الوداد در دوران مذكور تنها به عنوان يك عرف در معاهدات بين الملل شناخته شده بود، اما از هنگام تاسيس گات در 1947 با تبديل شدن به قانون به شكل رسمي وارد حقوق بين الملل به ويژه حقوق تجارت بين الملل شده است.
21- رايت، پيشين، صص 34-24.

جواد حق گو