سید جمال الدین بزرگ و انقلاب مصر

سید جمال الدین بزرگ آن مرد اسلام خواه، شجاع، مبارز و شاگردانش، بهترین جایی را که برای مبارزات خود توانست پیدا کنند، مصر بود. بنابراین، حرکات اسلام خواهی در مصر چنین سابقه ای دارد و شخصیت های بزرگ سیاسی و فرهنگی این کشور، همگی آزادیخواه بودند (بخشی از بیانات رهبر انقلاب در نمازجمعه تهران)
 
«مصر کشور بسیار مهمی است، مصر اولین کشور اسلامی است که با فرهنگ غربی آشنا شد، اواخر قرن ۱۸ شروع آشنایی مصر با فرهنگ غربی بود و اولین کشور اسلامی بود که در مقابل آن فرهنگ اروپایی و غربی ایستاد و عیوب آن را فهمید و در مقابل آن مقاومت کرد. سید جمال الدین بزرگ [1] آن مرد اسلام خواه، شجاع و مبارز و شاگردانش، بهترین جایی را که برای مبارزات خود توانست پیدا کنند، مصر بود. بنابراین، حرکات اسلام خواهی در مصر چنین سابقه ای دارد و شخصیت های بزرگ سیاسی و فرهنگی این کشور، همگی آزادیخواه بودند» [2]

بی تردید سرآغاز تمام جنبشهای اسلامی در دوران معاصر که از حدود اواسط قرن سیزدهم خورشیدی شکل گرفته اند (چه در قالب مذهب شیعی و چه در قالب مذهب تسنن) را باید در  اقدامات و اندیشه های بزرگ مصلح شرق [3] و فردی که به تعبیر علامه شهید مرتضی مطهری 2 قرن زودتر از روزگارش پا به عرصه وجود گذارده بود [4]  واکاوی نماییم. این جنبشها در واکنش به ضعف و انحطاط داخلی جوامع اسلامی و  سلطه  و استثمار استعمارگران غربی در کشورهای مختلف جهان اسلام نظیر ایران، مصر، هند، اندونزی، سودان، تونس، لیبی و . . . شکل گرفته اند. [5] در این مقاله ضمن اشاره به شخصیت و اندیشه های سید جمال الدین اسدابادی به ثمرات اقدامات ایشان که بیش از هرچیز دیگر در تربیت شاگردان برجسته ای  نظیر شیخ محمد عبده، عبدالرحمن کواکبی ، حسن البناء و . . . [6] متجلی گشته است خواهیم پرداخت.

سید جمال الدّین اسدآبادی (۱۲۱۷ خورشیدی اسدآباد - ۱۲۷۵خورشیدی استامبول) که از او با نام های جمال الدین الافغانی و سید محمد بن صفدر الحسین نیز نام برده می شود اندیشمند سیاسی و مبلغ اندیشه اتحاد اسلام بود. از سیدجمال با عنوان آغازگر نهضت بیداری اسلامی در سده های اخیر نام می برند. او از پنج سالگی به فراگیری دانش نزد پدر خود پرداخت. او برای ادامهٔ تحصیل به قزوین و سپس تهران مهاجرت کرد. وی در همین زمان و در حالی که بیش از شانزده سال نداشت، پس از چند دیدار با آیت الله طباطبائی مرجع بزرگ وقت درجه اجتهاد را دریافت کرد. مدت زمانی بعد عازم نجف شد تا از درس کسانی چون شیخ مرتضی انصاری بهره جوید. سید جمال الدین در سن ۱۸ سالگی در اکثر علوم رایج در آن زمان به مقام عالی رسید. سید به هندوستان، حجاز و مکه سفرهایی کرد و سرانجام به افغانستان مراجعت نمود. و در آنجا شریک اسرار دوست محمد خان امیر افغانستان شد. در جنگ هرات نیز همراه او بود.
سید جمال در ۱۲۵۴ هجری قمری، بنا به دستور شیخ انصاری عازم هندوستان شد و ضمن آشنایی با علوم جدید، سعی کرد تا مردم و خصوصا مسلمانان را علیه استعمار انگلستان بسیج کند. سید جمال در هندوستان بنیانگذار بسیاری از حرکتهای اصلاحی اسلامی و حتی غیر اسلامی و ملی شد که در واکنش به استعمار بریتانیا پی ریزی شدند. سپس به مصر رفت و با دانشمندان آنجا همنشین شد. شیخ محمد عبده و گروهی از فضلای مصر در کلاس او حضور داشتند. در مصر با استقبال برخی مقامات دولتی روبرو شد و شروع به تدریس و تبلیغ کرد. بسیاری از نویسندگان و روشنفکران مصر از او بهره بردند و شیخ محمد عبده مفتی بزرگ مصر او را استاد خود می دانست. در تحولات سیاسی مصر نقش موثر داشت و به همین دلیل پس از مدتی به کوشش نمایندگان خارجی که منافع خود در مصر را در خطر می دیدند او را از مصر بیرون کردند.

سید جمال الدین، پس از کسب آموزه های لازم در زمینه های علوم اسلامی، در حوزه های دینی ایران و عراق، و کسب معرفت علمی و معنوی و آگاهی های مورد نیاز یک مصلح اجتماعی و یک فعال سیاسی، به تحقیق و بررسی پرداخت و برای پیشبرد اهداف خود، به کشورهای مختلف شرق و غرب سفر کرد و به تماس و دیدار و مکاتبه با بسیاری از شخصیت های علمی و سیاسی برجسته و تاثیرگذار در عصر خود، اعم از مسلمان و غیرمسلمان، پرداخت و در این راستا، توانست از علل و عوامل اصلی پیشرفت و ترقی جوامع غربی و در مقابل، انحطاط و عقب ماندگی ملل مشرق زمین و مسلمان شناخت عینی و واقعی به دست آورد و آنگاه، در مراحل زمانی و مکانی مختلف، به ارزیابی و جمع بندی تجربه ها و آگاهی های به دست آمده، بپردازد و به همین دلیل، علل و عوامل عقب ماندگی مسلمانان و شکست مشرقیان در برابر هجمه استعمارگران را به مثابه یک بیماری فراگیر و مهلک، مورد توجه قرار داد و پس از آن، به بررسی راه های درمان و اصلاح پرداخت.

سید جمال برای موفقیت در پیشبرد اهداف و نشر اندیشه های خود از هر وسیله مشروع و منطقی موجود استفاده نمود: بیان و قلم، خطابه و کتاب، تاسیس نهادهای مردمی، بنیادهای نیکوکاری، نشر مجله و روزنامه، نوشتن مقالات علمی و سیاسی و نامه های سرگشاده و بیانیه ها و افشاگریهای سیاسی با امضاهای متعدد: السید، الحسینی، الافغانی، الاستامبولی، الرومی، السعدآبادی، الطوسی و گاهی با رمز و استعاره مانند: کهف و قسط که با محاسبه حروف ابجدی همان نام سید است و همچنین انجام مصاحبه های گوناگون با جراید و مطبوعات بلاد اسلامی و کشورهای غربی، و مکاتبه یا ملاقات و گفتگو با رجال سیاسی و شخصیت ها و مراجع مذهبی، و حتی تاسیس سازمانهای سیاسی مانند: حزب الوطنی در مصر و جمعیت العروه الوثقی در فرانسه - که نشریه العروه‌الوثقی ارگان آن بود - از جمله اقدامات تاثیرگذار و آگاهی بخش و بیدار‌کننده سید، در زمان اقامت در هر کشوری بود.
سید در مصر، حزب الوطنی را تاسیس می کند و اقدامات بشردوستانه بسیاری را با همکاری اعضای مصری حزب، در جهت خدمت به مردم محروم مصر انجام می دهد و در همان زمان به ملاقات با رجال و شخصیت های اجتماعی - سیاسی مصر می‌ رود و البته این اقدامات باعث نمی شود که علمای الازهر را فراموش کند. و به همین دلیل سید با روشن اندیشان الازهر به بحث و گفتگو می پردازد، به طلاب الازهر درس فلسفه و کلام و هیئت و ... می دهد و شاگردانی چون شیخ محمد عبده را - که بعدها مفتی دیار مصر گردید - تربیت می کند؛ ولی متاسفانه به همین علت هم با صلاحدید و توصیه سفارت انگلیس، سید به عنوان یک عنصر نامطلوب و ماجراجویی آشوب طلب که عده ای از اوباش را دور خود جمع کرده بود(!)، توسط خدیوی مصر، از مصر اخراج می گردد.

سید وقتی به هند می رسد، با پدیده نشر اندیشه های سکولاریستی، با حمایت و پشتیبانی همه جانبه استعمارگران انگلیسی روبرو می شود. در اینجاست که او به مثابه فرهنگبانی بیدار و هوشیار همزمان با فعالیت سیاسی، به پاسداری از اندیشه های اصیل و راستین اسلامی می پردازد و در همین رابطه رساله معروف نیچریه یا ناتورالیسم را تالیف و منتشر می سازد که در تمام نقاط شبه قاره هند، با استقبال عموم روبرو می گردد. همزمان، سید به نوشتن و نشر مقالاتی به زبان فارسی، در جراید فارسی زبان هند، اقدام می کند؛ اما از هند نیز به دستور استعمارگران انگلیسی حاکم، اخراج و رانده می شود که اسناد وزارت خارجه انگلیس چگونگی این امر را به خوبی نشان می دهد.

سید به ایران که می رسد، نخست به سراغ ناصرالدین شاه می رود و از او دو گوش شنوا برای شنیدن حرف حق می طلبد! و سپس مساله قانون گرایی و اجرای قانون را به جای خود کامگی مطرح می سازد که شاه را، طبق معمول، خوش نمی آید! و سید باز با تبعید و اخراج محترمانه از موطن خود روبرو می گردد؛ اما مبارزه ادامه می یابد و پس از سفر مجدد به ایران، چون از اصلاح ناصرالدین شاه ناامید می گردد، از حکومت ضد مردمی او به شدت انتقاد می کند که این بار در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) دستگیر و با وضع بسیار شدید و سختی از ایران اخراج می شود، و سید در عراق - که به آنجا تبعید شده بود - از میرزای شیرازی خواستار مبارزه منفی در برابر سیاستهای انگلیس می گردد و از او می خواهد که با تحریم تنباکو توان اقتصادی انگلیس را در ایران تضعیف کند و سپس خواستار خلع ناصرالدین شاه از سلطنت می گردد.

سید در افشای توطئه استعمار انگلیس و ایادی داخلی آن در ایران، نقش اساسی داشت و همین افشاگریها و نامه های سرگشاده بود که سرانجام به صدور فتوای میرزای شیرازی در تحریم تنباکو و الغای قرارداد استعماری رژی، منجر می گردد. نامه ها و اسناد به جای مانده از آن دوران، به خوبی نقش پایه ای سید را در این مبارزه و پیروزی آن نشان می دهد.

سید در افغانستان به دیدار امیران حاکم می رود و برای مبارزه و طرد استعمار انگلیس از آن دیار، به حاکمان و امیران افغان مشورت می دهد و حتی به نوشته بعضی ها، در این مرحله و برای تحقق هدف، خود در عملیات مسلحانه علیه نیروهای اشغالگر شرکت‌ می کند؛ اما این بار نیز با انزوا و به گوشه‌ رانده شدن و سپس طرد از افغانستان مواجه می شود؛ ولی باز به مبارزه ادامه می‌دهد و در دربار خلافت عثمانی نفوذ می کند و طرح خاص خود را برای نجات ملل مسلمان و پیشرفت و ترقی آنان، از طریق برنامه وحدت مسلمانان و تقریب بین مذاهب اسلامی، با سلطان عبدالحمید در میان می گذارد و پس از موافقت وی، دهها نامه به علمای بزرگ شیعه و سنی، در ایران و عراق و مصر و افغان و هند و... می فرستد و آنها را به وحدت دعوت می کند. اما ارتجاع جیره خوار که در کنار خلیفه عثمانی بود، از برچیده شدن دکان عوام فریبی و از بین رفتن منافع شخصی خود، که از ایجاد اختلاف بین مسلمانان شیعه و سنی به دست می آمد، نگران می شود؛ بنابراین با نیرنگ و دسیسه، سلطان را به ضد او تحریک می کند و سلطان وظیفه استعمار انگلیس را به عهده می گیرد و سید از استامبول نیز اخراج و تبعید می گردد.

سید این بار با استفاده از فضای سیاسی فرانسه، به نشر مجله العروه ‌الوثقی با همکاری شاگردش، شیخ محمد عبده، می پردازد که این مجله، بخشی از فعالیتها و اقدامات سید در فرانسه را نشان می دهد؛ و متاسفانه به علت مکتوم ماندن اسناد آن دوران در آرشیو دولت فرانسه، حقایق بسیاری همچنان ناگفته مانده است!

سید پس از تبعید به لندن، مبارزه را از آنجا علیه ناصرالدین شاه و دولتهای وابسته آغاز می کند و مجله ضیاء الخافقین را منتشر می سازد که به علت واکنش مقامات انگلیس، مجله تعطیل و سید طبق دعوت و درخواست مقامات عثمانی، برای ادامه گفتگو با سلطان عبدالحمید در احیای اندیشه وحدت طلبانه به استانبول باز می گردد. همزمانی پذیرش این دعوت با ترور ناصرالدین شاه در تهران - به دست یکی از مریدان سید میرزا آقاخان کرمانی - سلطان عبدالحمید و دیگر درباریان عثمانی را نگران می کند و از طرفی هم دولت ایران، به عنوان اینکه سید یک تبعه ایرانی است و قاتل شاه را تحریک نموده است، خواستار دستگیری و تحویل او به ایران می گردد؛ ولی سلطان عبدالحمید ترجیح می دهد سید را در «یلدیز سرایی» - یکی از خانه های خلیفه - زیرنظر قرار ‌دهد. بدین ترتیب سید نخست محصور و سپس ممنوع الملاقات می گردد و سرانجام هم پس از بیماری دندان یا مسمومیت ناشی از تزریق طبیب ویژه شاه عثمانی، به شهادت می رسد و در «شیخ لرمزارلقی» استانبول، به خاک سپرده می شود.

تشخیص بیماریهای اجتماعی و عقب ماندگی مسلمانان و گرفتاری و فقر و محرومیت ملل مشرق زمین، مرحله نخستین و مقدماتی و در عین حال اصلی طرح اصلاحی سید بود. سید مشکلات عمده و اساسی را در بلاد شرق - اعم از اسلامی و غیراسلامی - در امور زیر می دانست:

1- استبداد حکام.
2- جهالت و بی خبری توده ی مسلمانان و عقب ماندن از کاروان علم و تمدن .
3- نفوذ عقاید خرافی در اندیشه ی مسلمانان و دور افتادن آنها از اسلام نخستین.
4- جدایی و تفرقه میان مسلمانان به عناوین مذهبی و غیر مذهبی.
5- نفوذ استعمار غربی.

او  تنها به ذکر مشکلات بسنده نکرد و با ذکر دوای رفع  این دردها راه های درمان این مصایب و مشکلات را  اینگونه برشمرد:
1- مبارزه با خودکامگی مستبدان.
2- مجهز شدن به علوم و فنون جدید.
3- بازگشت به اسلام نخستین و دور ریختن خرافه ها و پیرایه هایی که به اسلام بسته شده است.
4- ایمان و اعتماد به مکتب.
5- مبارزه با استعمار خارجی.
6- اتحاد اسلام.
7- دمیدن روح پرخاشگری و مبارزه و جهاد به کالبد نیمه جان جامعه ی اسلامی.
8- مبارزه با خود باختگی در برابر غرب.

البته استعمار و ایادی رسمی و وابستگان غیررسمی آن با تبلیغ اندیشه های سکولاریستی، ناسیونالیستی و ضرورت جدایی دین و سیاست - مانند آنچه در غرب مسیحی رخ داده است - به مبارزه علیه اندیشه سید پرداختند. اما سید بر این باور بود که در برابر این توطئه شیطانی و غیراخلاقی دشمن، با احیای روح پرخاشگری و زنده نمودن انگیزه جهاد و شهادت در توده مردم، مبارزه همه جانبه با ظلم و سلطه «عملیاتی» می شود و در نهایت نقشه امپریالیسم خنثی و منتفی می گردد.
 
درباره بیماری عقب ماندگی مسلمانان، سید جمال الدین عامل اصلی آن را در دوری آنان از آموزه های قرآنی می دانست و به همین دلیل در مقاله «چرا اسلام ضعیف شد؟» به طور روشن و صریح می گوید که ما تا تعلیمات اسلامی و اصول قرآنی را در جامعه اجرا نکنیم و مسلمانان در این راستا به آموختن علم و دانش جدید نپردازند، سهمی در پیشرفتهای جدید و علوم و تمدن معاصر نخواهیم داشت. البته او رفع این مشکل و درمان این بیماری را وظیفه علما می داند و به‌طور شفاف از آنها می خواهد برای روشن کردن اذهان عمومی و دور ساختن مردم از خرافات و تشویق آنان به آموزش علوم جدید، به مثابه یک تکلیف یا عبادت معنوی، قیام کنند و در پایان مقاله خود می نویسد: «عالمی که در این راه قیام کند، نام او جاودانه خواهد ماند.»

درباره رفع اختلافات مذهبی و تنشهای فرقه ای و ایجاد وحدت اسلامی، سید در همه جا، به ویژه در مصر و ترکیه، با تمام قوا می کوشید و علاوه بر دهها ملاقات و گفتگو با بزرگان مذاهب اسلامی، دهها مقاله و نامه نوشت و آموزه های وحدت طلبانه یا تقریبی خود را گوشزد و ابلاغ نمود و در پیگیری همین هدف بود که به دار‌الخلافه عثمانی روی آورد و سلطان عبدالحمید را، که بر بسیاری از بلاد عربی سلطه داشت و حکومت می راند،‌ برای تحقق این هدف تشویق نمود و به رغم تجربه تلخ قبلی و تبعید محترمانه اش از استانبول، و علم و آگاهی بر بی کفایتی دستگاه دربار عثمانی، سعی نمود که سلطان را به پذیرش این طرح وادار نماید؛ چون در آن دوران، بسیج توده های مردم در غیر ایران و عراق و مناطق شیعه نشین، جز از طریق خلیفه سلطان عبدالحمید، امکان پذیر نبود، چون علمای اهل سنت او را «ولی امر مسلمین» می دانستند و در واقع دربست در اختیار مقام خلافت بودند.

سید درباره فریفتگی به غرب و آلوده شدن به بیماری مصرف گرایی و زندگی اشرافی، همانند سرمایه داران غربی، به مسئله بازیابی هویت اسلامی مسلمانان اولویت بخشید و برای تحقق این آرمان از هیچ کوششی فروگذار نکرد و شبانه روز تلاش نمود تا مسلمانان به طور دقیق به حقایق معارف متعالی اسلامی، اصول اخلاق برجسته انسانی و به هویت تاریخی - تمدنی خود پی ببرند و در پناه آن، اصالت خود را بازیابند؛ چرا که به حق باور داشت تنها در این صورت است که آنها قادر خواهند بود از گرداب و حضیض سقوط و انحطاط به اوج عظمت و تمدن شکوفای پیشین خود برسند و با نفی و طرد اندیشه های ضعیف پرور و تسلیم پذیر، در برابر ظلم و ستم یا فریفتگی در مقابل تمدن مادی غرب، به خویشتن خویش بازگردند.

در واقع اصولی ترین روش سید در این محور حساس و حیاتی، نگاه به درون خودآگاه و بازگشت به اسلام راستین، به دور از هرگونه خرافه گرایی و بدعت گزینی بود تا بتواند با احیای سنتهای صحیح سلف صالح، همگام با تقویت و نشر اصول اخلاقی و انسانی، به تشکیل یک جامعه مسلمان، به مفهوم واقعی کلمه، اقدام کند. به همین دلیل، سید جمال الدین در اکثر آثار خود، خواستار بیداری عقول و نفوس مسلمانان، یا خودباوری در برابر هر نوع غرب زدگی و اروپاشیفتگی بود و با همین دیدگاه، در نوشته ها و مقالات الفضائل و الرذائل در العروه الوثقی، راه نجات را نشان می داد.

از جمله ثمرات و محصولات جمال الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده بود که آغازگر حرکتی جدید و ترویج تفکری جدید در باب اندیشه سیاسی اسلام شد. مرحوم شیخ محمد عبده مفتی اسبق مصر تحت تاثیر سید جمال با نهج البلاغه آشنا می شود و شیفته ی آن می شود و به شرح این صحیفه ی مقدس و تبلیغ آن در میان جوانان مصری می پردازد. وی در مقدمه شرح خود می گوید:
«در همه ی مردم عرب زبان یک نفر نیست مگر آنکه معتقد است سخن علی علیه السلام بعد از قرآن و کلام نبوی شریف ترین و بلیغ ترین و پر معنی ترین و جامع ترین سخنان است.»

درواقع پس از سید جمال، دومین شخصیتی که نامش به عنوان مصلح در جهان اسلام، بالخصوص در جامعه عرب، برده می شود شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سید جمال الدین اسد آبادی است. عبده روح خود و زندگی معنوی خود را مدیون سید جمال می دانست. عبده همان دردهایی که سید جمال تشخیص داده بود، احساس می کرد. محصولات فکری سید در آغاز حرکت اصلاحی در بسیاری از ملتهای مسلمان تاثیرات شگرف داشتند اما  سخنی به اغراق نیست اگر بگوییم بیشترین محصولات فکری سید جمال را در سرزمین فرعونها باید جست. علاوه بر محمد عبده اندیشمندان برجسته دیگری نظیر حسن البنا بنیانگذار جنبش اسلامی اخوان المسلمین، سیدقطب، سعدزغلول، احمدشوقی و . . . نیز در مصر و تحت تاثیر اندیشه های سید جمال تربیت شدند.

سیدجمال در واپسین روزهای عمر با برکتش به خوبی متوجه شد که اقدام از طریق دولتمردان فاسدی نظیر شاهان قاجار و دیگر حکام مستبد ممالک اسلامی راه به جایی نخواهد برد. [7] او به این نتیجه رسید که تنها  توده های ملل مسلمان می توانند وضعیت اسف بار فعلی خود را دگرگون نمایند و  به عقیده او این دگرگونی میسر نخواهد شد مگر ملتهای اسلامی  قبل از هر اقدام دیگری ریشه استبداد داخلی را از جای برکنند. سید جمال که در باب عالی در آنکارا زندانی بود، آخرین نامه خود را در سه شنبه 5 شوال 1314/9 مارس 1897، به یکی از دوستان ایرانی خود می نویسد و ناامید از نجات و حیات، کشته شدن خویش را انتظار می کشد. واپسین کلام سید آنچنان نغز و صریح است که نیاز به تحلیل ندارد. او در بندهایی از این نامه با عنوان «نامه ای به هم مسلکهای ایرانی» این موضوع را به شیوایی بیان می دارد:

«افسوس می خورم از این که کِشته های خود را ندرویدم. به آرزویی که داشتم کاملاً نایل نگردیدم. شمشیر شقاوت نگذاشت بیداری ملل مشرق را ببینم. دست جهالت فرصت نداد صدای آزادی را از حلقوم امم مشرق بشنوم. ای کاش من تمام تخم افکار خود را در مزرعه ی مستعد افکار ملت کاشته بودم. چه خوش بود تخم های بارور و مفید خود را در زمین شوره زار سلطنت فاسد نمی نمودم. آنچه در آن مزرعه کاشتم، به نمو رسید. هر چه در این زمین کویر غرس نمودم فاسد گردید. در این مدت هیچ یک از تکالیف خیرخواهانه ی من، به گوش سلاطین مشرق فرو نرفت.» [8]
 
پی نوشتها:
[1] - تعبیر مقام معظم رهبری از سیدجمال الدین اسدآبادی.
[2] - بخشی از بیانات مهم رهبر انقلاب در جمع نمازگزاران تهران در دانشگاه تهران، جمعه 15 بهمن 1389.
[3] - تعبیری که در وصف سیدجمال الدین اسدابادی بسیار به کار برده می شود.
[4] - علامه شهید مطهری در کتاب "جنبشهای اسلامی معاصر در یکصد سال اخیر" با اشاره به این موضوع همچنین از ایشان به عنوان اولین احیاگر و نواندیش دینی در جهان اسلام نام برده اند. ایشان در وصف سید جمال می فرمایند:« «بدون تردید سلسله جنبان نهضت های اصلاحی صد ساله ی اخیر، سید جمال الدین اسد آبادی معروف به افغانی است. او بود که بیدار سازی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد، دردهای اجتماعی مسلمین را با واقع بینی خاصی بازگو نمود، راه اصلاح و چاره جویی را نشان داد... نهضت سید جمال، هم فکری بود و هم اجتماعی. او می خواست رستاخیزی هم در اندیشه ی مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها... سید جمال در نتیجه ی تحرک و پویایی، هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای کشورهای اسلامی – که داعیه ی علاج آنها را داشت دقیقاً آشنا شد.
سید جمال مهمترین و مزمن ترین درد جامعه ی اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با این دو به شدت مبارزه کرد. آخر کار هم جان خود را در همین راه از دست داد. او برای مبارزه با این دو عامل فلج کننده، آگاهی سیاسی و شرکت فعالانه ی مسلمانان را در سیاست واجب و لازم شمرد و برای تحصیل مجدد عظمت از دست رفته ی مسلمانان و به دست آوردن مقامی در جهان که شایسته ی آن هستند، بازگشت به اسلام نخستین و در حقیقت حلول مجدد روح اسلام واقعی را در کالبد نیمه مرده ی مسلمانان، فوری و حیاتی می دانست. بدعت زدایی و خرافه شویی را شرط آن بازگشت می شمرد، اتحاد اسلام را تبلیغ می کرد و دست های مرئی و نامرئی استعمارگران را در نفاق افکنی های مذهبی و غیر مذهبی می دید و رو می کرد.»
[5] - اندیشه ها و اقدامات سید در قیام مهدی متمهدی در سودان، عرابی پاشا در مصر، امیر عبدالقادر در الجزایر، نهضت پان اسلامیسم علمای شبه قاره هند، پیدایش حرکت قانون خواهی در ایران، پیگیری وحدت اسلامی در عثمانی و ... نقشی ویژه‌ داشته است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه و آشنایی کامل با این جنبش ها رجوع کنید به : احمد موثقی گیلانی، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران: سمت، 1374.
[6] - شیخ محمد عبده به شکل مستقیم در پای درس سید جمال حضور داشته است ولی عبدالرحمن کواکبی و حسن البناء همانگونه که خود بارها اشاره داشته اند با واسطه شاگرد ایشان بوده  و  به ویژه حسن البناء از اندیشه های ایشان در شکل دهی جنبش اخوان المسلمین مصر بهره های  فراوان برد و اساسا شاکله تئوریک این جنبش که امروز در مصر رقیب اصلی حکومت مستبد مبارک محسوب می گردد بر اساس اندیشه های سیدجمال الدین پی ریزی گردیده است.
[7] - گذر زمان و وقوع انقلاب عظیم اسلامی در ایران و تحرکات صورت گرفته در دیگر ممالک اسلامی نظیر مصر، تونس و . . که با آغاز سال 2011 میلادی شدت گسترده ای یافته است بر درستی فهم جمال الدین اسدآبادی گواهی می دهند.
[8] - متن کامل نامه:
«دوست عزیز! من در موقعی این نامه را به دوست عزیز خود می نویسم که در محبس محبوس و از ملاقات دوستان خود محرومم. نه انتظار نجات دارم و نه امید حیات، نه از گرفتاری متألم و نه از کشته شدن متوحش. خوشم بر این حبس و خوشم بر این کشته شدن.

 حَبسم برای ازادی نوع، کشته می شوم برای زندگی قوم. ولی افسوس می خورم از این که کِشته های خود را ندرویدم. به آرزویی که داشتم کاملاً نایل نگردیدم. شمشیر شقاوت نگذاشت بیداری ملل مشرق را ببینم. دست جهالت فرصت نداد صدای آزادی را از حلقوم امم مشرق بشنوم. ای کاش من تمام تخم افکار خود را در مزرعه ی مستعد افکار ملت کاشته بودم. چه خوش بود تخم های بارور و مفید خود را در زمین شوره زار سلطنت فاسد نمی نمودم. آنچه در آن مزرعه کاشتم، به نمو رسید. هر چه در این زمین کویر غرس نمودم فاسد گردید. در این مدت هیچ یک از تکالیف خیرخواهانه ی من، به گوش سلاطین مشرق فرو نرفت.

امیدواری ها به ایرانم بود. اجر زحماتم را به فراش غضب حواله کردند. با هزاران وعده و وعید به ترکیه احضارم کردند. این نوع مغلول و مقهورم نمودند. غافل از این که انعدام صاحب نیّت، اسباب انعدام نیّت نمی شود. صفحه ی روزگار، حرف حق را ضبط می کند.
 
باری، من از دوست گرامی خود، خواهشمندم این آخرین نامه را به نظر دوستان عزیز و هم مسلکهای ایرانی من برسانید و زبانی به آن ها بگویید: شما که میوه ی رسیده ی ایران هستید و برای بیداری ایرانی دامن همت به کمر زده اید، از حبس و قتال نترسید، از جهالت ایرانی خسته نشوید، از حرکات مذبوحانه ی سلاطین متوحش نگردید، با نهایت سرعت بکوشید با کمال چالاکی کوشش کنید، طبیعت با شما یار است و خالق طبیعت، مددکار.
 
سیل تجدد، به سرعت به طرف مشرق جاری است. بنیاد حکومت مطلقه متعدم شدنی است. شماها تا می توانید در خرابی اساس حکومت مطلقه بکوشید، نه به قلع و قمع اشخاص. شما تا قوه دارید در نسخ عاداتی که میانه ی سعادت و ایرانی سد سدید گردیده، کوشش نمایید، نه از نیستی صاحبان عادات. هر گاه بخواهید اشخاص را مانع شوید، وقت شما تلف می گردد. اگر بخواهید به صاحب عادت سعی کنید، باز آن عادت، دیگران را بر خود جلب می کند. سعی کنید موانعی را که میانه ی الفت شما و سایر ملل واقع شده رفع نمایید. گول عوام فریبان را نخورید.»
 

منبع: سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی - جواد حقگو