سید مرتضی و مخالفانش

سید مرتضی آوینی گنگ خواب دیده ای بود که در زمانه خویش فهم نمی شد و حتی باید گفت هنوز هم دوره فهم تفکر او فرانرسیده است؛ چه اینکه از سوی دوست و دشمن، به غلط دشمن و دوست تلقی می شد و هنوز می شود. سعه وجودی او به مثابه یک تئوریسین فرهنگی در عالم نظر و به عنوان یک عنصر فرهنگی در عالم عمل، به اندازه‌ای بود که بسیاری نمی توانستند ملاحظات نظری و عملی دخیل در عقاید و مواضع او را فهم کنند.

این مخالفت ها گاه پایه نظری داشت؛ چنانکه انتلکتوئل ها و شبه روشنفکران در نشریات شان و یا مثلاً در سمینار سینمای پس از انقلاب با او مخالفت می کردند؛ گاه نیز از سوی کسانی ابراز می شد که اگرچه همچون او مسلک انقلابی داشتند اما در انتخاب طریق اشتباهات فاحشی کرده بودند و از گزند تیزی نگرش آوینی در امان نمانده بودند. از همین گروه دوم نیز کسانی بودند که به‌واسطه بهره‌مند نبودن از عمق نظری و فرهنگی سیدمرتضی و یا فی المثل دانش سینمایی او، از پایگاهی ایدئولوژیک و سیاسی در برابر او می ایستادند. هر چه بود سیدمرتضی به نحوی غریبانه درهمه این موارد مظلوم واقع می شد و او تا مرگ این مظلومیت را به همراه خود داشت و اگر نبود که مولایش او را «سید شهیدان اهل قلم» بنامد معلوم نبود که این حجاب مظلومیت هنوز برطرف شده باشد. در این بین البته او شمع جمع حلقه ای از یاران و مریدان بود که همگی از اهل مجاهدت و فضل و علم و نبوغ بودند.

آوینی این اواخر کارش به جایی رسیده بود که پس از سال ها کار مستندسازی در جهاد و تلویزیون از آنجا خارج و یا شاید اخراج شده بود و حالا پس از چند سال کار مطبوعاتی و سینمایی در حوزه هنری، دیگر طاقت ماندن نداشت و به دوستش –همایونفر- گفته بود بعد از عید از حوزه هنری می روم و البته رفت اما برای همیشه؛ و در قتلگاه فکه! همچنین، این اواخر فضای مطبوعاتی سنگینی از دو جناح روشنفکران ضد انقلاب و نیز گروهی مدافعان خشک مغز و سیاست پیشه جمهوری اسلامی علیه او رقم خورده بود. در کنار این ها، حتی جایی مانند «هیأت اسلامی هنرمندان» نیز دیگر تحمل مرتضی را نداشت.

و مگر چه کسی پابه پای او در سلوک نظری به مرتبه ای رسیده بود که مبنای دفاع او از «عروس» و «هیچکاک» را بفهمد و مبنای مخالفت او با «توسعه» و «تمدن غرب». این سرنوشت کسی بود که دستاوردهای نظری اش در حوزه فلسفه سینما و شاهکارهای سینمایی اش درحوزه مستندسازی، داستان نامکرری بود که پس از مرگش از جریان افتاد و حتی کسانی از دوستان و شاگردانش نتوانستند بر بنای عظیمی که او ساخته بود، بخش درخوری بیفزایند. قلم و اندیشه مرتضی در حوزه فرهنگی و سیاسی نیز بر زمین ماند و علی رغم همه پاسداشت‌های سالانه، اکنون دیگر او تبدیل به یک نوستالژی شده که بیش از همیشه در حجاب رفته و در غربت مانده.

سخن گفتن از دشمنی ها با این سید شهید اهل قلم و تفکر البته این روزها و سال‌ها تبدیل به مد جلسات پاسداشت او شده است و البته این مسئله همواره به شکلی سیاسی و ناظر به مصادیق و افراد و فارغ از مبانی و اندیشه‌ها بوده است. بی تردید این یک مسیر انحرافی است؛ چه اینکه ممکن است کسی از مخالفان صادق سید مرتضی اکنون در طریق او گام بگذارد و کسانی از منسوبان و نزدیکان او در طریق مخالفش. ملاک حال فعلی افراد است و اگر سیدمرتضی آوینی نماد «هنرمند متفکر انقلابی» است، خوب است به اندیشه ها نظر کنیم و در مروری که در این یادداشت بر مخالفت‌ها با مرتضی داریم، به مبانی اختلاف نظر کنیم و نه طرفین آن.

آوینی مستند سازی و کار سینمایی را از 59 شروع کرد و کار مطبوعاتی را از 62 و در این هر دو چنان ملاحظه کاری را کنار گذاشته بود و تکلیف انقلابی و مبنای نظری اش را به عنوان افق راهش تعیین کرده بود که بسیاری از دشمنی ها و سوءتفاهم ها و البته دوستی‌ها را برانگیخته بود. « با شروع کار جهاد سازندگی در سال 58 به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم. بعدها ضرورت‌های موجود رفته رفته ما را به فیلمسازی برای جهاد سازندگی کشاند. در سال 59 به عنوان نمایندگان جهاد سازندگی به تلویزیون آمدیم و در گروه جهاد سازندگی که پیش از ما بوسیله کارکنان خود سازمان صدا وسیما تأسیس شده بود، مشغول به کار شدیم ... در همه فیلم‌هایی که در گروه جهاد سازندگی ساخته شده است سهم کوچکی نیز – اگر خدا قبول کند – به این حقیر می‌رسد و اگر خدا قبول نکند که هیچ.»

او چه آنگاه که برای محرومین فیلم ساخت و چه آنگاه که برای رزمندگان، به مذاق برخی خوش نیامد. شهید آوینی فیلم‌سازی را در اوایل پیروزی انقلاب با ساختن چند مجموعه درباره‌ غائله‌ گنبد (مجموعه‌ شش روز در ترکمن صحرا)، سیل خوزستان و ظلم خوانین (مجموعه‌ مستند خان گزیده ها) آغاز کرد. «گروه جهاد» تشکیلمی شود. سید مرتضی آوینی در زندگی نامه خودنوشت، هدف از تشکیل گروه را اینگونه شرح می دهد: «ما از ابتدا در گروه جهاد نیت‌مان این بود که نسبت به همه وقایعی که برای انقلاب اسلام و نظام پیش می‌آید عکس‌العمل نشان بدهیم مثلاً سیل خوزستان که واقع شد، همان گروهی که بعدها مجموعه‌ حقیقت را ساختیم به خوزستان رفتیم و یک گزارش مفصل تهیه کردیم آن گزارش در واقع جزو اولین کارهایمان در گروه جهاد بود، بعد غائله خسرو و ناصر قشقایی پیش آمد و ما به فیروزآباد، آباده و مناطق درگیری رفتیم... وقتی فیروز‌آباد در محاصره بود، ما با مشکلات زیادی از خط محاصره گذشتیم و خودمان را به فیروزآباد رساندیم. در واقع اولین صحنه‌های جنگ را ما در آن‌جا، در جنگ با خوانین گرفتیم.»

گروه جهاد اولین گروهی بود که بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت دو تن از اعضای گروه در همان روزهای اول جنگ در قصر شیرین اسیر شدند و نفر سوم، در حالی که تیر به شانه‌اش خورده بود، از حلقه‌ محاصره گریخت. گروه بار دیگر تشکل یافت و در روزهای محاصره‌ خرمشهر برای تهیه‌ فیلم وارد این شهر شد. در این بین گاهی گروه به دلیل از دست دادن اعضایی که بتوانند در خط مقدم مستندسازی کنند، مجبور به عقب نشینی به شهر می شد و البته در شهر تاب نمی آورد و به نقاط محروم می‌رفت تا از مستضعفین انقلاب بیشتر سخن به میان بیاد و گرد فراموشی در این حین و بین از چهره شان زدوده شود.

واکنش ها به مستندسازی از محرومیت ها
سال 61، پس از آنکه آوینی و تیم همراهش مستند «بشاگرد دیار فراموشی» را تولید می کند، این مستند مثل بمب در جامعه صدا می کند؛ فیلمی که در آن مردم نقاط دورافتاده بشاگرد، جلوی ماشین جهاد، علوفه می گذارند و هیچ جاده‌ای به محل زندگی آنها وجود ندارد.
همین تیم که به کار مستندسازی جنگ نیز مشغول بود، ضمناً به مناطق محروم نیز سرک می کشید و در کنار مستند بشاگرد، کارهایی مثل «هفت قصه از بلوچستان» را هم تولید کرده بود اما کمی بعد حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی در واکنش به این مستندها اعتراض کرد که: «چرا از بدبختی و مصیبت حرف می‌زنید؟»

آقای همایونفر به عنوان کسی که 12 سال همراه مرتضی بوده و به گفته خودش بعضی روزها تا 18 ساعت کنار او در تکاپو بوده، ادامه ماجرا را اینگونه تعریف می کند: «مرتضی بر این بود که گفته های آقای هاشمی درست است و باید به نحوی استمالت جست؛ البته از انقلاب، نه از آقای هاشمی. فکر می کرد شاید در این مورد کوتاهی شده که درباره فعالیت های مثبتی که برای مستضعفان انجام شده، فیلمی ساخته نشده‌است. از این رو وی یک مستند تک قسمتی به نام «بشاگرد دیگر دیار فراموشی نیست» ساخت که توانست تا حدی اثرات منفی فیلم تکان دهنده «بشاگرد دیار فراموشی» را جبران کند.»

همایونفر در باب تفاوت این دو مستند به نکته دیگری هم اشاره می کند: «اما دیگر آن اثر، اثر هنری نشد چرا که واقعاً از دل مرتضی برنیامده بود و صرفاً نوعی انجام وظیفه بود. از آن دوره یک اثر دیگر هم باقی است که تنها برای انجام وظیفه ساخته شده و یک اثر هنری محسوب نمی شود.»
یکی از دلایلی که او در این مقطع زمانی نسبتاً کوتاه، کار مستند سازی جنگ را رها می کند، این است که او تیمی ندارد که بتواند در خط مقدم دفاع با آنها به کار مستندسازی جنگ ادامه دهد.
اما در این دوره علاوه بر سیاستمداران، جهاد سازندگی و تلویزیون هم توقعات و انتقادات خودشان را نسبت به مرتضی طرح می کنند. سازمان جهاد سازندگی انتظار دارد در کنار نمایش فقر و محرومیت، تلاش‌های جهادگران مردمی نیز به نمایش گذارده شود؛ چیزی که البته توقع بیجایی نیست و حتی شش ماه وقت مرتضی آوینی را می گیرد و اثر 69 دقیقه ای «قیام لله» نیمی از سال 63 را به خود اختصاص می دهد.

به هر حال دوباره کار گروه جهاد در جبهه‌ها ادامه یافت و با شروع عملیات والفجر هشت، شکل کاملاً منسجم و به هم پیوسته‌ای پیدا کرد. آغاز تهیه‌ مجموعه‌ زیبا و ماندگار روایت فتح که بعد از این عملیات تا پایان جنگ به طور منظم از تلویزیون پخش شد به همان ایام باز می‌گردد. به هر روی مجموعه مفصل روایت فتح به عنوان یکی از شاهکارهای تاریخ مستندسازی جهان تولید می‌شود و ساخت این مجموعه بخش عمده ای از سالهای جنگ را به خود اختصاص می دهد. مجموعه روایت فتح که مجموعه ای حدوداً هفتاد قسمتی را تشکیل می دهد، سهم عمده ای از مجموع بیش از صد مستند تولیدی سیدمرتضی را دربرمی‎گیرد.

ماجرای آوینی و جهاد سازندگی البته پایان نمی گیرد و در سالهای پس از جنگ، وقتی که آقای فروزش به عنوان وزیرجهاد اکبر هاشمی رفسنجانی مشغول به کار می شود، گروه روایت فتح با یک «فروزش» دیگر مواجه می شود؛ فروزشی که وزیر دولت سازندگی است و نه فروزشی که از مدیران جنگ بود!
همایونفر ماجرای به هم زدن مرتضی با جهاد و تلویزیون را به این شکل تعریف می کند: «اواخر سال 69، من، مرتضي آويني و چند نفر ديگر به اين نتيجه رسيديم كه نمي‌توانيم به كار با جهاد تلويزيون كه هم به جهاد و هم به تلويزيون وابسته بود، ادامه دهيم. ما نتوانستيم با غلامرضا فروزش كه آقاي هاشمي او را به عنوان وزير جهاد معرفي كرده بود، به تفاهم برسيم. فروزشي كه وزير جهاد شد، همان كسي نبود كه ما زمان جنگ مي شناختيم. جهاد تلويزيون و مديران جهاد مي گفتند «ما ديگر نمي‌خواهيم شما درباره ارزش‌هاي انقلاب اسلامي به مفهومي كه به جنگ و صدور انقلاب پرداختيد، كار كنيد. شما يك واحد وابسته به جهاد سازندگي هستيد و ما مي‌خواهيم الان درباره مرغ و خروس و گاو و گوسفند و كود دامي كار كنيد!»
وی در ادامه می گوید: «فكر مي‌كرديم وقتي آقاي فروزش - كه قبلاً از مسئولان جنگ بود - وزير جهاد بشود، اتفاق‌هاي مثبتي مي افتد اما قضيه كاملاً برعكس شد. هر كس حاضر بود گاو و گوسفندي كار كند، ماند و هر كس دوست نداشت، رفت! نگاه آويني را نمي‌پسنديدند و ديگر برايشان قابل قبول نبود. بعد از بحث مفصلي كه با آقاي كلانتري معاونت وقت جهاد كرديم و به نتيجه‌اي نرسيديم، قرار شد در جلسه‌اي با فروزش كه وزير بود، حرف‌هايمان را بزنيم و اتمام حجت كنيم. با آويني پيش فروزش رفتيم موقع بازگشت، تصميم گرفتيم از جهاد برويم. آقاي فروزش حرف‌هايي را زد كه ما اصلاً انتظار نداشتيم. «يا كار جديد جهاد را انجام بدهيد و يا جايي برويد كه فكر مي‌كنيد مي‌توانيد آنجا كار كنيد.»
دست آخر سیدمرتضی آوینی در یک وضعیت برزخی میان جهاد سازندگی و گروه جهاد تلویزیون، به حوزه هنری و بیشتر به عالم نویسندگی پناه می برد تا اسیر اقتضائات بوروکراتیک و سیاسی نشود.

مصائب کار با صدا و سیما
از سوی دیگر سید مرتضی در جبهه ای دیگر با ناملایمات دیگری روبروست. تلویزیون روی خوشی به ساخت «روایت فتح» نشان نمی‌دهد، خنجر و شقایق را توقیف می کند و کار را به آنجا می کشاند که آوینی کار در حوزه هنری را به هرجای دیگر ترجیح دهد و دست آخر دوباره به فرمان رهبر انقلاب برای تلویزیون و علی رغم میل تلویزیون، فیلم مستند بسازد، آنهم سری جدید «روایت فتح»!
کوتاه آمدن مدعیان انقلابی گری از موضوع انقلاب البته به بهانه سازندگی و فضای آرام کشور برای کار اقتصادی داشت رقم می خورد. آنها حتی می گفتند فضای کشور را جنگی نکنید و دیگر اینقدر از صدور انقلاب سخن نگویید. شبیه همان سخنانی که از سوی جهاد سازندگی می شنید از سوی تلویزیون هم شنیده بود. این در حالی بود که رهبر انقلاب بر استمرار فضای مستند سازی جنگ حتی پس از انقلاب نیز تأکید داشت.

اواخر سال 1370 «مؤسسه‌ فرهنگی روایت فتح» به فرمان مقام معظم رهبری تأسیس شد تا به کار فیلمسازی مستند و سینمایی درباره‌ دفاع مقدس بپردازد و تهیه‌ مجموعه‌ روایت فتح را که بعد از پذیرش قطعنامه رها شده بود ادامه دهد. شهید آوینی و گروه فیلمبرداران روایت فتح سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کمتر از یک سال کار تهیه‌ شش برنامه از مجموعه‌ ده قسمتی«شهری در آسمان» را به پایان رساندند و مقدمات تهیه‌ مجموعه‌های دیگری را درباره‌ آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه تدارک دیدند. شهری در آسمان که به واقعه‌ محاصره، سقوط و باز پس‌گیری خرمشهر می‌پرداخت در ماه‌های آخر حیات زمینی شهید آوینی از تلویزیون پخش شد، اما برنامه وی برای تکمیل این مجموعه و ساختن مجموعه‌های دیگر با شهادتش در روز جمعه بیستم فروردین 1372 در قتلگاه فکه ناتمام ماند.

اما جالب است که در دیدار اعضای گروه روایت فتح با رهبر انقلاب که مدتی پس از شهادت مرتضی صورت می گیرد.، رهبری نکاتی را طرح می کنند که دقیقاً متضاد با نگاه مدیران جهاد و تلویزیون وقت است و مسیر سیدمرتضی را تأیید می کند. ایشان در این جلسه در تاریخ 11/6/1372 می گوید: «مستندسازى كه من اصرار داشتم باقى بماند، به خاطر نقش ویژه‌ آن در حفظ فضاى جنگ در كشور است؛ نه این‌كه بخواهیم القاى حالت جنگى بكنیم. الان كه عملاً جنگ نیست لكن ما مى‌خواهیم نگذاریم آن احساسات و حالتى كه در دوران جنگ بود، از حافظه‌ها زدوده شود. باید ببینید در هر زمان چه چیز مناسب است و آن را تهیه كنید. اگر بتوانید مستندسازى را ادامه دهید، به نظر من كار مهم و خوبى است. البته در مستندسازى، نقش كلام همان كارى كه خود مرحوم شهید آوینى مى‌كرد خیلى مهم است.» مقایسه این نگاه با نگاهی که وزیرجهاد دولت هاشمی داشت و یا ماجرای مخالفت محمدهاشمی ریاست وقت صداوسیما بسیار روشنگر است.

مرتضی آوینی از سال 58 و 59 بیش از یكصد فیلم ساخته بود كه بعضی عناوین مهم آنها عبارتند از: مجموعه«خان گزیده‌ها»، مجموعه «شش روز در تركمن صحرا»، «فتح خون»، مجموعه«حقیقت»، «گمگشتگان دیار فراموشی(بشاگرد)»، مجموعه «روایت فتح» و در چهارده قسمت اول از مجموعه «سراب» نیز مشاور هنری و سرپرست مونتاژ بوده‌است. محمد هاشمی، از ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۳ یعنی مصادف با اوج فعالیت سیدمرتضی آوینی با تلویزیون، ریاست سازمان صدا و سیما را برعهده داشت، اما همراه خوبی برای این فعالیتها نبود.

یوسفعلی میرشکاک که دورانی طولانی و البته در عرصه مطبوعات همراه سیدشهید بود، می گوید: مسئولین صدا و سیما در آن زمان بارها مرتضی را از ساختن و پیگیری ساخت روایت فتح بر حذر می‌داشتند. برای نمونه محمد هاشمی رئیس وقت صدا و سیما به سید گفته بود که اکنون دوره سازندگی است، چرا جنگ را فراموش نمی کنی؟ مرتضی هم پاسخ داده بود که امر حضرت آقا است و باید این برنامه ها را ادامه بدهم که با پاسخ بی ادبانه هاشمی مواجه شده بود. (گفت‌وگوی میرشکاک با نگارنده * )
میرشکاک در ادامه به ماجرای مفقود شدن راش های روایت فتح در صداوسیما اشاره می کند و می گوید: «جالب اینکه بعد از یک هفته آرشیو و راش های روایت فتح در صدا و سیما مفقود می شود.» این ماجرا از سوی کسان دیگری مانند سعید قاسمی و دیگر دوستان مستندساز مرتضی نیز تأیید شده بود.

ماجرای خنجر و شقایق
پس از تمام شدن جنگ افرادي که زندگي‌شان با جنگ تعريف مي‌شد، حالا بايد از زندگي‌شان تعريف جديدي مي‌كردند. بخشی از تیم سیدمرتضی، به این نتیجه می رسند که با پتانسيل موجود فيلمسازي می شود در زمينه صدور انقلاب كار كرد و به این ترتیب مجموعه هایی مانند «نسيم حيات» درباره حزب ا... لبنان ساخته شد. اما بالاخره مرتضي اين قبيل كارها را تعطيل كرد و به حوزه هنري پيوست. اما در آنجا نیز با اینکه غلبه با کار مطبوعاتی بود در ادامه همین اندیشه، کاری مانند «خنجر و شقایق» تولید شد و البته هیچگاه پخش نشد.

كارهايي که در واحد تلويزيوني حوزه شروع شد، به طور رايگان براي پخش به تلويزيون مي‌رفت. و محمد هاشمي موضع نشان می داد و مثلاً كارهايي كه به نظرش بد می رسید، برمي‌گرداند. این قضیه بیش از همه به اتوریته تلویزیون در دوران محمد هاشمی به عنوان برادر رئیس جمهور وقت باز می‌گشت.
محمدعلی زم، ریاست وقت حوزه هنری اما برای پخش مجموعه «خنجر و شقايق» محصول مشترك نادر طالب‌زاده و سيدمرتضي آويني نامه زد اما تلويزيون اين برنامه را پخش نكرد. اما چون پاسخ های منفی حوزه هنری حدیث مکرر شده بود، آقاي زم كوتاه نيامد و نامه‌اي به دفتر رهبري نوشت و به این رفتار تلویزیون اعتراض کرد.

همایون فردوست و همکار شهید آوینی، مواجهه تلویزیون با این رفتار حوزه هنری را به این شکل تشریح می کند: «جریان حاکم بر تلویزیون كه در اوج قدرت بود و نمي‌خواست با آقاي زم مقابله كند، در موضعي سياسي سعي كرد آويني را تنبيه كند چون آن زمان وي مسئول رسمي واحد تلويزيوني حوزه هنری بود. کار به جایی رسید که جمعي از بچه‌هاي قديمي‌تر جهاد تلويزيون را كه نسبت كمتري با كارهاي جنگ و روايت فتح داشتند تحريك كردند تا طي نامه‌اي اعلام كنند اساساً آويني هيچ نسبتي با روايت فتح نداشته و مجموعه روايت فتح را ما ساخته‌ايم و آويني كاره‌اي نبوده است!»
وی در ادامه می گوید: «اينها كساني بودند كه در جنگ و ساختن كارهايي مربوط به آن حضور فعالي نداشتند و اگر هم حاضر بودند كاري كنند، نمي‌خواستند در سايه آويني باشند و بيشترشان رفتند. كار تلويزيوني جهاد زير نظر آويني بود و او هم چيزي غير از جنگ نمي‌ساخت.‌ آنقدر فاصله حرفه‌اي بين كارهاي آويني و چيزهايي كه آنها سعي مي‌كردند بسازند، زياد بود كه نمي‌شد اصلاً با هم مقايسه كرد. شايد به همين خاطر سعي كردند از آويني انتقام بگيرند. شايد تلويزيون هم قول‌هايي به آنها داده بود. طيفي كه معتقد بودند بايد گفت مرتضي در روايت فتح كاره‌اي نيست، هنوز هم نظرشان عوض نشده‌است. اين دو جريان موازي هم بودند و يك كار انجام مي‌دادند ولي ظاهراً ارتباطي با هم نداشتند. جرياني كه شكل گرفته بود و جريان مطبوعاتي كه عليه آويني فعاليت مي‌كرد، كارشان حذف سيدمرتضي آويني از فضاي فرهنگي و هنري كشور بود. شعارشان هم اين بود: «خانه‌نشين كردن مرتضي آويني».»

ماجراهای حوزه هنری و نسبت زم و آوینی
آذرماه سال 69 مرتضي آوینی سردبیر سوره شد. اما دو سه ماه نمی گذرد که محمدعلی زم که تحت فشار مطالبات سیدمحمدآوینی سوره را به مرتضی آوینی تحویل داده بود، مدیریت بخش های دیگری از حوزه هنری را نیز به سیدمرتضی تحویل می دهد. او مسئول واحد تلویزیونی سوره شد و بعدها وارد شورای فیلمنامه و تولید هم شد و به‌تدريج سايه اش بر همه بخش‌هاي فيلم حوزه هنری گسترده شد. توانایی بالای او در انجام دادن چندکار در کنار هم از چشم هیچکس از دوستانش پنهان نمانده بود؛ چیزی که پس از مرگش بیش از همه عیان شد و حتی رهبر انقلاب هم در دیدار خانواده به آن اشاره داشتند: «نبايد بگذارند كه كارهای ايشان زمين بماند. اين كارها، كارهای باارزشی بود. ايشان معلوم می‌شود ظرفيت خيلی بالايی داشتند كه اين‌قدر كار و اين‌همه را به‌خوبی انجام می‌دادند.»

حوزه هنری در شرایطی قرار داشت که از سوی بچه مسلمان ها بایکوت شده بود. یکبار آقای زم، مخملباف را به گروهی 25 نفره که استعفا دادند و رفتند ترجیح داد و پس از آن نیز بسیاری از آنجا رفته بودند و با آنجا قهر بودند. اما با آمدن آوینی جان تازه ای بخشیده شد و روح تازه‌ای در کالبد حوزه دمیده شد.
همایونفر درباره انتخاب مرتضی برای این سمت می گوید: «شايد اگر بخواهيم سوءتفاهم ايجاد كنيم بايد بگوييم كه آقاي زم مي‌خواست پشت آويني سنگر بگيرد تا كسي نتواند به او حمله كند كه شما ضدانقلاب شده‌ايد و روشنفكر شده‌ايد و ...! و جنجالی ترین اتفاق این دوره ماجرای فیلم عروس بود.»

«هيچ كس نمي‌تواند ادعا كند كه خط‌ مشي و سياستگذاري ماهنامه «سوره» و يا «واحد تلويزيوني حوزه هنري» را كه مسئوليت آن هم بر عهده «مرتضي آويني» بود، توسط «محمد‌علي زم» تعيين مي‌شد. اساساً يك دهه زمان لازم بود تا بر همه مسلم شود كه فاصله فكري ميان «محمد‌علي زم» و «مرتضي آويني» چقدر حيرت‌انگيز است. آنها هیچ نسبت فکری یا معنوی با هم نداشتند بلکه «زم» از «آويني» يك مجله پرمخاطب مي‌خواست كه جايش را در جامعه مطبوعاتي كشور بازكند و بازوي رسانه‌اي پرتواني باشد براي «حوزه هنري» كه اين مقصودش برآورده شده بود. از واحد «تلويزيوني» هم خروجي‌هاي پرمخاطبي را طلب مي‌كرد كه به اين سقف از مطالباتش هم رسيده بود. «زم» هيچگاه سوابق هنري و فرهنگي هم عرض با آويني نداشت تا بر او خرده بگيريم كه سلايق فرهنگي و ديدگاه‌هاي هنري‌اش با آويني در تضاد بوده و مجال كار را از آويني گرفته است. درست به همين دليل است كه آقاي «زم» در اولين مصاحبه خود پس از شهادت سيد مرتضي آويني، با جسارت و بدون پرده پوشي (و شايد از سر سادگي)مي‌گويد: من با ديدن حضور مقام معظم رهبري در تشييع جنازه شهيد آويني، به «معرفت جديدي» نسبت به ايشان دست پيدا كردم.»(در نسبت آوینی و زم، فارس)

آقاي زم اگرچه در مباحث نظری سینما ورود نداشت اما از وقتي بحث‌هاي سينماي مطلوب و سينماي اسلامي توسط آوینی مطرح شد، به مخالفت با آويني پرداخت. اینکه «سینمای اسلامی نداریم» نظری بود که آقای زم با آن مخالف بود. مرتضي البته به طور شفاف و روشن موضعش را در مجله وابسته به حوزه هنري منتشر مي‌كرد، مورد نظر آقاي زم نبود.
همایونفر در این مورد اینگونه توضیح می دهد: «فشارهایی به مرتضی آمد که شاید معنی‌اش این بود که «ديگر در سوره نمان!» همه حوزه هنري آن روز هم سوره بود و واحد سينمايي و تلويزيوني. بخش‌هاي ديگر كه اصلاً حرفي براي گفتن نداشتند. همه اينها به طور همزمان براي آويني پيش آمد. مرتضي بار سنگيني را بر دوش مي كشيد. فشارها، حملات مربوط به سوره، تبليغات مطبوعاتي، جريان تلویزیون و ... همه اينها فشارهايي بود كه بر او تحميل مي‌شد.»

ماجرای عروس و قصه های مجید
فشارهای بیرونی که بواسطه حضور سیدمرتضی به حوزه هنری تحمیل می شود از دیگر قضایا بود. تمجید شجاعانه آوینی از فیلم «عروس» افخمی شروع حملات بی سابقه‌ای به وی بود در حدی که روزنامه کیهان به مدیریت مهدی نصیری، گستاخانه نوشت: «آقای آوینی از فیلم عروس خوشتان آمده یا از خود عروس (با بازی نیکی کریمی)». تمجید آوینی از این فیلم البته تمجید ارزشی نبود بلکه بیشتر ناظر به تکنیک بود. آوینی در دفاع از فیلم عروس با استفاده از ادبیات خاصی که در حوزه فلسفه سینما به دست آورده، می نویسد: «فیلم عروس توانسته است که از مرز تصنع فاصله بگیرد و به واقعیت تبدیل شود. در فیلمنامه هیچ چیز نیست که تو را مشکوک کند به آنکه همه این ماجرا دامی است که کارگردان برای تو گسترده است تا به فلان پیام برسی. احساسی که من در غالب فیلم ها دارم و به همین دلیل بسیار کم اتفاق می افتد که برای دل خودم به سینما بروم؛ بیش تر به حکم وظیفه به سینما می روم و کمتر فیلمی هست که بتواند مرا از احساس تصنع بیرون بیاورد.»

او البته در جای دیگری نیز به مضمون این فیلم اشاره می کند و می نویسد: «البته من معتقدم که عروس فیلم بدی نیست و حتی از لحاظ مضمون یک فیلم اخلاقی است. مگر آنکه بخواهیم چند کلوزآپ از خانم کریمی و یا زیبایی ایشان را جنایتی تلقی کنیم که هیچ چیز - حتی سیر اخلاقی فیلم که از دقیقه بیست به بعد در جهت نفی زندگی کادیلاک اندیشان و هواداران سانتی مانتالیسم حرکت می کند - نمی تواند این جنایت را جبران کند!»

آوینی به نقد تکنیک - به مثابه امری برآمده از فرم و مضمون - بیش از هر چیز اعتقاد داشت و به این معنا نگاه او را ورای نگاه های موجود در نشریات روشنفکرانه و ارزشی دانست. او به ذات و جوهر سینما نظر داشت و به همین دلیل بود که از کیومرث پوراحمد و کار «قصه‌های مجید» هم تمجید کرد و هیچ ابایی نداشت که کیومرث پوراحمد نسبت وثیقی با انقلاب ندارد. این کارها البته بیش از همه مخالفت روزنامه هایی مانند کیهان و جمهوری و حتی بعضی از اعضای هیأت اسلامی هنرمندان را برانگیخت که حالا مثلاً چرا سیدمرتضی آوینی با این همه قداست و دانشش، رفته پشت سر کیومرث پوراحمد! و البته این ماجرا در مورد فیلم «عروس» مصداق نداشت؛ چه اینکه افخمی یعنی کارگردان عروس، آن زمان یکی از چهره های انقلابی و رادیکال محسوب می شد.

انتقاد از ریل گذاری غلط سینمای کشور
درگیری مرتضی از سوی دیگر با مدیران و سیاستگذاران سینمایی کشور بود. سید محمدبهشتی به عنوان سیاستگذار و ریاست فارابی بیش از همه محل خطاب او بود. این سیاستها زیر نظر محمد خاتمی اجرایی می شد. انتقاد او به سیاستهای ادبی و یا سخنان وزیر ارشاد وقت از دیگر موارد مورد اشاره او بوده است. یک انتقاد عام همین بود که میرشکاک نیز بدان اشاره دارد:« در دوره آقای خاتمی چه در وزارت‌ ارشاد و چه بعدها در دولت، حمایت از روشنفکران به غایت رسید. مرتضی می گفت همانقدر که از آنها حمایت می کنید از بچه های انقلاب هم حمایت کنید.»

اما مبنای انتقادها به سیاست سینمایی کشور چه بود؟ او معتقد بود ما پیش از انقلاب دو گونه سینمایی داشتیم؛ یکی سینمای مبتذل تجاری مشهور به فیلمفارسی و دیگری سینمای روشنفکری که ادعای متفکرانه بودن دارد اما اصلاً نمی داند سینما چیست و مخاطب ندارد و فکر می کند سینما یعنی همین دیالوگهای متفکرانه! حال آنکه سینما یعنی قصه و گره های دراماتیک و کنش و واکنش داستانی. آوینی فیلمی که مخاطب ندارد، را سینما نمی دانست.
در این میان اما او معتقد بود توجه مدیران سینمایی کشور به تارکوفسکی و سینمای روشنفکرانه و حتی به اصطلاح متفکر و معنوی، باعث شده که جریان سینمایی دوم پیش از انقلاب در دوران پس از انقلاب ادامه حیات دهد. او مصادیق این را در فیلم هایی مانند هامون و نار و نی بر می شمرد. نظر آوینی به هیچکاک برهمین مبنا صورت گرفت.

او در مقاله «سینما و مردم» با انتقاد از سیاستهای سینمایی کشور می نویسد: «سینمای «متفکر» ایران - با فرض آنکه چنین تعبیری روا باشد ، که نیست - موجود ناقص الخلقه ای است که سری بزرگ دارد و پاهایی مبتلا به نرمی استخوان ، حال آنکه اصلاً این تعبیر در این مقام مصداق ندارد . کدام تفکر ؟ اشتباهات بسیاری رخ داده است تا کار به ابداع چنین تعبیری کشیده است نخستین اشتباه آن است که منتقدان و سیاستگذاران سینمای ایران فیلم ها را تنها از لحاظ مضامین ظاهری نقد می کنند نه از لحاظ فن و تکنیک ، و اصلاً در ایران در حیطه همه هنرها آنچه رواج دارد همین است : نقد ظاهری مضامین و نه تکنیک … و مثلاً می گویند : فیلم های تارکوفسکی و پاراجانف دارای « مضامینی دینی» هستند و اگر با آن نگاه که آنها به سینما می نگرند بنگریم ، به راستی هم اینچنین است ، و حال آنکه اگر از لحاظ کیفیت رابطه ای که بین فیلم و تماشاگر وجود دارد به این فیلم ها نگاه کنیم ، خواهیم دید که اصلاً توجه به تارکوفسکی و پاراجانف - و به طور کلی سینمای جشنواره‌ای - ناشی از عدم معرفت نسبت به سینما به عنوان یک رسانه نافذ ، تأثیر گذار و همه گیر است - و البته خواهم گفت که رد بحث از فن و تکنیک هم باز همین اشتباه تکرار می شود و رابطه بین فیلم و تماشاگر مورد غفلت قرار می گیرد.»

از آنجا که سید محمد بهشتی با حمایت کسی مانند میرحسین موسوی در تمام این سالها سیاستگذاری سینمای ایران را برعهده داشت، سید مرتضی آوینی در ادامه به هشت سال تجربه پس از انقلاب در بهادادن به این سینما اشاره می کند و می نویسد: «در اینجا در میان عموم منقدان و سیاستگذاران، سینما چون یک فعالیت جنبی متعلق به قشری خاص از نخبگان جامعه نگریسته می شود . آنها صراحتاً چنین اذعان می دارند که «این مردم سینما رو ، مخاطب واقعی سینمای ایران نیستند و باید در جست و جوی تماشاگر دیگری بود که ذائقه اش به طعم فیلمفارسی عادت نکرده باشد . » هشت سال تجربه کافی است برای آنکه کذب این گفته ها بر ملا شود … و به راستی اگر این فرض اولیه را بپذیریم که سینما باید در جست و جوی مخاطب دیگری باشد ، جای سؤال اینجاست که مگر آن مخاطب مطلوب را چه کسی جز همین سینما باید پرورش دهد ؟ گذشته از آنکه این حرف ها مثلاً در جایی موضوعیت پیدا می کند که ما بتوانیم مردم را در پشت دیوارهایی آهنین زندانی کنیم و آنها را از تماس با دنیای خارج از ایران باز داریم و اگر نه ، فقط رمبو کافی است برای آنکه همه آنچه را که ما رشته‌ایم پنبه کند . … و مگر نکرده است ؟»

هیچکاک؛ همچون پاتکی به تارکوفسکی
از دیگر مقاطع جنجالی مدیریت سینمایی او در حوزه هنری، دعوا بر سر هیچکاک بود. هیچکاک نمونه ای از ظهور تکنیک سینما به معنای واقعی کلمه بود که سیدمرتضی آوینی به پیشنهاد فراستی و البته با تحقیق خودش، در برابر سیاستگذاری تارکوفسکی‎زده مدیران وقت طرح کرده بود.
با انتشار ویژه نامه «هیچکاک همیشه استاد» به بررسی و معرفی هیچکاک و فورد و ... پرداخت و همین جسارت باعث بازشدن پای آد‌م‌هایی مثل کیومرث پوراحمد و امید روحانی و داوود نژاد و فراستی به اطراف آوینی شد. اما در برابر به دستمایه ای برای تسویه حساب روزنامه های کیهان و جمهوری اسلامی و صداوسیما با آوینی شد.

او در جای دیگری از مقاله «سینما و مردم» با مقایسه صریح هیچکاک و تارکوفسکی، برخی اتهامات را از خود رفع می کند که چرا به هیچکاک که اعتقاد محکمی به دین و دیانت ندارد، اینگونه چنگ انداخته است: « با این تعبیر ، پرده از این اشتباه نیز برداشته می شود: مبدعان لفظ «سینمای متفکر » تفکر را نه در ذات و جوهر فیلم ، که در مضامین و عوارض آن می جویند و با این ترتیب ، اگر چه من اعتقادات آلفرد هیچکاک را دوست نمی دارم ، اما فیلم های او را بیشتر از فیلم‌های تارکوفسکی -که تفکراتش را درباره تکنولوژی و تمدن غرب بیشتر دوست می دارم - فلسفی می دانم . فلسفه هیچکاک در ذات فیلم های او و کیفیت رابطه ای که با تماشاگر برقرار می کنند وجود دارد. حال آنکه تفلسف تارکوفسکی در حد مضمون ظاهری و دیالوگ های فیلم‌های او توقف کرده است و به عمق نمی رسد ؛ گذشته از آنکه فیلم های او ، چه از لحاظ داستانپردازی و چه از لحاظ کیفیت ساخت ، منقطع از مخاطب و بی اعتنای به او هستند ، درست مثل تابلوهای نقاشی مدرن ، تئاتر مدرن ، رمان مدرن و شعر مدرن .

آوینی بارها فیلم ساختن روشنفکران در ایران را به نقد کشیده و در ادامه نیز فرازی دیگر در همین رابطه طرح می کند: «هنرمند مدرن اصلاً دغدغه مخاطب ندارد و آثارش نوعی حدیث نفس است که تظاهر بیرونی یافته . منتقدان آثار مدرن نیز در جست و جوی «رابطه‌ای قلبی» با آثار هنری نیستند و هویت انتزاعی هنر مدرن در اینجا نیز خود را می نمایاند که نقد و بررسی آثار نیز صورتی انتزاعی یافته است. با سپری شدن دوران رمانتیسم ، هنر مدرن اعتلای خویش را در انکار صور رمانتیک هنر می جوید و بنابراین سینمایی که همچون« هنر محض» نگریسته می شود نیز منتزع از مردم و به مثابه ثمره یک تلاش فردی ، در آخرین مراتب ، داستان را نیز انکار می کند و به مجموعه ای از قطعات جدا از هم که ارتباط میان آنها فقط در تخیل آزاد و سیال کارگردان - سیال ذهن- وجود دارد ، مبدل می شود ( به یاد آورید فیلم های «آینه» و «نوستالژیا » را ) .»

اما سید محمد بهشتی در سالهای اخیر و در تبیین این اختلاف نظر با سیدمرتضی آوینی، آن را سیاسی می داند و می گوید: « علت اينكه مرحوم آويني در اين ورطه اختلاف سياسي مي‌افتادند شايد به اين دليل بود كه ما بنا به نوع مسئوليتي كه داشتيم در قبال همه سينما مسئول بوديم و انجمن اسلامي سينماي ايران نبوديم و آنها در واقع در نقش انجمن اسلامي سينما فعاليت مي‌كردند. بنابراين، طبيعي است كه خودشان را نسبت به جريان‌هاي فكري ديگري كه در سينما بود متمايز مي‌كردند و اگر كسي را مي‌ديدند كه با آن كساني كه در نحله هاي ديگر فكري هستند حشر و نشر دارند يك جور احساس اختلاف سياسي پيدا مي‌كردند. به‌هرحال يكي از چيزهايي كه باعث شد مرحوم آويني نگاهش نسبت به بافت مديريتي آن موقع سينماي كشور خيلي تغيير كند همين بود. يعني وقتي از نزديك با شرايطي كه ما در آن به سر مي‌برديم آشنا شد متوجه شد كه خيلي از اين حرف‌ها چيزي است كه ما واقعاً اختلاف عقيده جدي با هم نداريم. البته ما مواضع خودمان را داشتيم و ايشان مواضع خودشان را داشت.»

به هرحال مرتضی در همه جا حضور داشت و حتی حضورش در جلسات و سمینارها حضوری جدی و مؤثر بود و شاید یکی از جدی ترین مواجهه ها میان او و خرده روشنفکران میان‎مایه ایرانی، ماجرای معروف سمینار سینمای پس از انقلاب است. شرح حال و هوای این سمینار به روایت سید مرتضی آوینی در جلد سوم کتاب «آینه جادو»تحت عنوان مقاله «سینما و مخاطب»آمده است.

بازگشت به عالم ژورنالیسم
به هر حال پس از جهاد و تلویزیون او به حوزه هنری آمد و در کنار فعالیت های سینمایی، فاز جدیدی از فعالیت مطبوعاتی در سوره را آغاز کرد.
شهید آوینی فعالیت‌های مطبوعاتی خود را در اواخر سال 1362، همزمان با مشارکت در جبهه‌ها و تهیه‌ فیلم‌های مستند درباره‌ جنگ، با نگارش مقالاتی در ماهنامه‌ «اعتصام» ارگان انجمن اسلامی آغاز کرد. مجموعه مقاله درباره‌ «مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام» از آن‌جمله بود. همچنین مجموعه مقالاتی نیز با عنوان کلی «تحقیقی مکتبی در باب توسعه و مبانی تمدن غرب» در مجله «جهاد» منتشر کرد. این دوره از کار نویسندگی شهید تا سال 1365 ادامه یافت.

او در اینجا تلنگر و تذکراتی درباب توسعه داد که بعدها با آغاز دوران سازندگی دستمایه تفکر و رویکرد انتقادی خود و همفکرانش به غلبه تکنوکراسی و توسعه زدگی در کشور بود. اگرچه در این زمان هنوز برنامه های توسعه در کار نبود و روند توسعه اقتصادی تحت الشعاع جنگ بود و به انحراف از مبانی انقلاب کشیده نشده بود، اما چشم یک ناظر آگاه، از پیش نگران اتفاقات ناخوشایندی بود که در راه بود.

بنابراین خیلی روشن بود که با آغاز دوران سازندگی و غلبه تکنوکراسی بر سیاستمداران انقلابی، دفتری در تقاطع سمیه - حافظ به پایگاه اندیشمندان ضدتوسعه تبدیل بشود؛ برخی از بچه های جنگ به نوعی مقابله سیاسی و عملی با اتفاقات عالم شهر و سیاست و توسعه روی آورده بودند اما رویکرد متفکرانه و خودآگاه به انحرافی که به تدریج از مسیر انقلاب صورت می گرفت تنها از اتاق های این ساختمان، دیده بانی و گوشزد می شد. کسانی بر گرد سیدمرتضی، فراخور حرکت فرهنگی و اقتصادی انقلاب را می دیدند و نسبت بدان هشدار می دادند.
رصد و دیده بانی سیاسی و فرهنگی حرکت انقلاب از دیگر دغدغه های مرتضی بود. در همین مسیر او انتقادات فراوانی به مدیریت وزارت فرهنگ و برخی روشنفکران طرح کرد:

انتقاد به اندیشه ها و مدیریت وزیر ارشاد وقت
سید محمد خاتمی که تا سال 1370 وزیر ارشاد دولت میرحسین موسوی و اکبرهاشمی رفسنجانی بود، هیچگاه از گزند قلم سید مرتضی در امان نمانده بود. او به سیاست‌های این دوران انتقادهای زیادی دارد. انتقاد به نقطه نظر او درباره آزادی و یا مثلاً انتقاد به سیاست‌های ادبی وزارت ارشاد در حوزه داستان از این موارد است. مثلاً وی در کتاب آینه جادو جلد دوم می نویسد: «وزیر محترم فرهنگ و ارشاد در برنامه تلویزیونی ارتباط نزدیک شبکه اول تلویزیون می فرمایند:«ذکر مسائل جنسی در کتاب ترویج فحشا نیست. این مسائل در قرآن هم آمده است. در کتب دینی ما هم آمده است.» آوینی با اشاره به مقاله ای که پیشتر با همین رویکرد در نشریه دولتی وابسته به ارشاد منتشر شده، می نویسد: «ایشان مقصود خود را از ذکر مسائل جنسی به اندازه کافی تشریح نفرموده‌اند و بنابراین بنده نمی توانم از این شباهت ظاهری که میان فرمایش ایشان با آن مقاله کذایی وجود دارد حکم کنم که ایشان نیز همان مطلب را با همان مقدمات استدلالی مراد فرموده اند.»

همچنین در مقاله‌اي با عنوان «وقتی روشنفکران وارث انقلاب می شوند» با اشاره به مصاحبه‌اي درباره سلمان رشدي در «كيهان فرهنگي» كه آن روزها تحت اداره دوستان سید محمد خاتمي یعنی شمس الواعظين و برخی اعضای آینده حلقه کیان بود، مي‌نويسد: «آنچه که زمینه‌ای آماده برای نشر مطالبی از این قبیل فراهم می‌کند لیبرالیسم حاکم بر فضای فرهنگی و هنری کشور است.»

همچنین سید مرتضی آوینی در مقاله‌اي با عنوان «تجدد يا تحجر؟» در واكنش به سخنان سيد محمد خاتمي وزير وقت ارشاد مي‌نويسد:«اشتباه دیگر دوستان ما که ریشه در مرعوبیت آنها در برابر غرب دارد آن است که آنها افق حرکت انقلاب و شرایط آماده جهانی را در این عصر احیای معنویت و اضمحلال غرب نمی بینند و بالطبع هرگز برای وصول به این غایت تلاش نمی‌کنند. دگراندیشان و روشنفکران سکولار باید آزاد باشند، اما رشد و بالندگی نسل انقلاب نیز مواظبت می‌خواهد! دولت جمهوری اسلامی حقیقتاً به شعار آزادی مطبوعات، نویسندگان و هنرمندان پایبندی اعتقادی دارد، اما دوستان خویش را از یاد برده است و اکنون مجموع سیاست های نظام اسلامی کار را به آنجا کشانده که نسل انقلاب در هنر و ادبیات احساس عدم امنیت و بیهودگی می‌کند!»

وي در بخش ديگري از اين مقاله مي‌نويسد:«از داهیانه ترین سخنانی که وزیر ارشاد در این گفت و گو به زبان آورده‌اند این است که« ما معتقدیم که باید با تبادل اندیشه در افراد مدافع نظام مصونیت به وجود بیاوریم. لازمه این کار این است که جامعه با آرای مخالفین مواجه شود ولی این مواجهه باید کنترل شده باشد. اما واقعاً همین استراتژی است که به منصّه عمل در آمده است؟ آیا واقعاً دوستان ما در وزارت ارشاد، اتمسفر فرهنگی جامعه را کنترل دارند؟ آیا لازمه این مصونیت اجتماعی آن نیست که در کنار مواجهه جامعه با آرای مخالفین، تلاش های دوستانه مؤید انقلاب و دینداری نیز تقویت شود؟ آیا لازمه مصونیت یافتن مدافعان انقلاب در مواجهه با آرای مخالفین آن است که ما اتمسفر فرهنگی جامعه را آن گونه که نسل های جدید فرصت هدایت را از دست بدهند؟ ما نیز با تحجر مخالفیم، اما در عین حال می‌دانیم که تنها مرتجعین و متحجرین نیستند که به نظام فرهنگی و هنری کشور اعتراض دارند. اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌خواهد که حصارهای جهل و خرافه و تحجر را بشکند و جامعه را از تفریط باز دارد، باید با تجدد افراطی نیز مبارزه کند تا مردم را از چاله ای به چاه نیفکند… و البته باز هم صد هزار بار شکر که عرف عام از این کشاکش فارغ است و راه خویش را فطرتاً در نسبت با شریعت می یابد.»

وی می نویسد: « گویا وزیر محترم ارشاد اصل را بر این قرار داده اند که اسلام فقط با دور کردن مردم از این واقعیت – یعنی عرف حیات غربی و غرب زده – محقق می شود و حال که نمی توان از این واقعیت فاصله گرفت، پس ما اعتراض و انتقاد را هم کنار بگذاریم و همان طور که در برابر نشان دادن کشتی و بوکس و... تسلیم شدیم، همه آنچه را که دشمن می خواهد بر ما تحمیل کند بپذیریم... بنابراین، خلاف آنچه وزیر محترم ارشاد فرموده اند، خلأ مبتلا به ما در نظم اجتماعی و روابط بین انسان ها، خلأ تئوریک نیست. اسلام در مقام نظر هیچ نقصی ندارد و نقص - هر چه هست - از آنجاست که تمدن امروز محصول فلسفه ای منقطع از وحی است. از یک سو تمدن غرب محصول تفکری عقلی است که در ذیل فلسفه یونان تحقق یافته است و از سوی دیگر، از لحاظ تاریخی نخستین بار است که مواجهه ای نظری و عملی میان تفکر دینی ما و تمدن فلسفی غرب روی می دهد و تا این مواجهه اتفاق نمی افتاد، حکمت نظری دین امکان نمی یافت که در صورتی عملی تنزل یابد و پاسخگوی مسائل روز باشد...»

نقد اندیشه های سروش
سید مرتضی آويني روزهايي خطر انحرافات سروش را گوشزد كرد كه دكتر سروش هنوز قيافه يك متفكر جدی و ایده‌آل انقلاب را داشت و مانند امروز خارج نشین نشده بود و ذات لیبرال اندیشه هایش هویدا نشده بود. اما شهيد آويني حتي در همان زمان هم اصل ماجرا را به روشني دريافته بود. وي در مقاله‌اي با عنوان «بنیان سفسطه بر باد است» مي‌نويسد: «شاید تا چندی پیش که این مباحث بیشتر صبغه‌ای فرهنگی داشت تا سیاسی، جواب این پرسش چندان روشن نبود، اما امروز که به توسط قرائن سیاسی و نتایجی که مطلوب مدعیان است - و از آن به طور مستقیم و غیرمستقیم در جراید سخن رانده اند - حدود این مدعیان تشخص بیشتری یافته است، می‌توان گفت که ثمره این مباحث در تقابل این دو نظر ، یعنی اعتقاد به ولایت فقیه و عدم اعتقاد به آن خلاصه می‌شود.»

او در ادامه می نویسد: «اگر به حدود مدعیات این آقایان نظر کنیم برایمان تردیدی نمی‌ماند که نوک پیکان هجوم اینان متوجه «ولایت فقیه» است، نه ولایت مطلقه فقیه. آنان از اصل، ولایت فقیه را یک نظام توتالیتر و استبدادی می‌دانند و افزودن لفظ « مطلق » به همین منظور انجام می‌گیرد که از آن خودکامگی فقیه استنباط شود و تلخی این مفهوم کاهش یابد وگرنه، همه می‌دانند که ولایت در مقام عمل، خواه ناخواه مطلق است و نه تنها ولایت، که هر حاکمیتی چنین است. … اگر مدعیان به جمهوریت نظام نیز در برابر اسلامیت آن اصالت می‌دهند، پر روشن است که این مجادله هم به قصد مخالفت با ولایت فقها علم شده، و باز به همین نیت است که به یکباره تفکرات آیت الله نایینی درباره حکومت اسلامی از قبر بیرون کشیده می شود و در برابر نظرات امام محلی برای اظهار می یابد.»

شهيد آويني در مقاله‌اي ديگر به نام «پروسترويكاي اسلامي وجود ندارد» باز هم به مخالفت‌ها با ولايت فقيه و انحرافات آقاي سروش اشاره مي‌كند و مي‌نويسد «همه مخالفان، با همین «ولایت» است که در افتاده‌اند. نمی‌خواهم بگویم با «ولایت فقیه»؛ ولایت اعم از ولایت فقیه است. فلذا، هر نوع معارضه ای با ولایت ناگزیر به مقابله با ولایت فقیه که صورت سیاسی ولایت است می‌انجامد. نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت نیز، دانسته یا ندانسته، نحوی از انحای مقابله با ولایت است، منتها در مقدمات منطقی استدلال با آن در افتاده است، نه در نتایج …
هر چه مخالفت هست، در داخل و یا خارج از کشور، با همین ولایت است، در حوزه های مختلف سیاست، فرهنگ، اجتماع، هنر و غیرهم. «در دل» نویس هفته نامه «آینه» نیز با همین ولایت در افتاده است، منتها با مظاهر اجتماعی آن، آن هم از زبان خود اهل ولایت، یعنی بسیجی ها و اعضای انجمن‌های اسلامی!

شهيد آويني در «گرداب شیطان» نيز خطر نفوذ گرايش‌هاي ليبراليستي و سكولار را به مؤسسات فرهنگي دولتي گوشزد مي‌كند: «آنچه که مسلم است این است که ساختمان نظام جمهوری اسلامی بر اصولی شکل گرفته که ضعف‌های فردی و جزئی را در موجودیت کلی خود مستحیل و این امکان را از بین می‌برد که خدای ناکرده در ذات اسلامی نظام تغییری حادث شود و دشمنان داخلی و خارجی از این لحاظ امید در باد بسته اند؛ اما از سوی دیگر، هرگز از این حقیقت غافل نشد که آنچه دشمن را طمعکار می‌کند این است که مع الاسف نشانه های بسیاری از گرایش های لیبرالیستی و غرب گرایانه درقالب مؤسسات وابسته به دولت و علی الخصوص در مراکز فرهنگی هنری آن به چشم می‌خورد که چهره مشوهی از نظام جمهوری اسلامی در دیدگان نامحرم می نشاند. نگاهی جامع به کتابفروشی ها، گالری های خصوصی و غیرخصوصی، موزه ها، تئاترها و سینماها، رادیو و تلويزیون، فعالیت‌های فرهنگی و هنری پارک ها، هتل ها و دیگر مؤسسات تحت پوشش بنیادهای دولتی و نیمه دولتی...، با صرف نظر از استثنائاتی معدود، دوستان انقلاب را سخت به اضطراب و حیرت می اندازد و دشمنان را به طمع.»

ماجرای خمیرشدن سوره به دستور وزیر ارشاد
پس از آنکه مسعود بهنود مقاله‌ای با عنوان «حكومت آسان بی آینده است» در شماره 59 آدینه می نویسد، مرتضی آوینی که دیده‌بان بصیر و هوشمند مرزهای تئوریک انقلاب اسلامی است، در پاسخ مقاله ای با عنوان حکومت «یک تحلیل آسان» می نویسد و البته در این مقاله پاسخ هایی هم به مندرجات مجله «گردون» از آغاز انتشار تا آن زمان دارد. بهنود که خود روزنامه نگار دوران پهلوی بود، در آن مقاله گفته بود حالا که حکومت سفته استقلال را به مردم پرداخته و دوران کاریزماتیک امام هم تمام شده، نوبت آن است که حکومت سفته آزادی را هم بپردازد. او می نویسد: «اهل تفكر و قلم حق دارند حواله ای را كه انقلاب به دست آن ها داده - و در سال های جنگ بابت دریافت آن اصراری نكردند - اینك وصول كنند.»

چنانکه آوینی اشاره دارد، سخنان وزیر ارشاد بهانه را به دست بهنود داده تا طلب حواله آزادی کند. آوینی می نویسد: « در مقاله ای كه یكی از این جماعت در مجله « آدینه » - شماره 59 ـ نوشته است، تحلیلی بسیار شگفت آور از تاریخ معاصر ایران ارائه شده – به قصد مصادره به مطلوب وزیر ارشاد و اغتنام فرصت در گیرودار مباحثات فرهنگی اخیر در میان جناح های مسلمان و معتقد به نظام اسلامی – كه می تواند پرده از عمق وجود این جماعت بردارد.»آوینی در بخشی از پاسخش می گوید: آزادی مورد نظر انقلاب همان liberty نیست و با آزادی عبد که به «کمال انقطاع» می رسد نسبت دارد و سپس در ادامه می نویسد: « بسیار شگفت‌آور است كه این آقایان اثبات برادری نكرده ادعای ارث دارند.» شهید آوینی می نویسد: «و لابد ما هم كه سخت درگیر جنگ و جانبازی بودیم باید نسبت به این آقایان و خانم های محترم شكرگزار باشیم كه بر ما منت نهادند و حواله خود را وصول نكردند(!) و اگر نه، ما به راستی چه می كردیم؟ و راستش اگر ما هم بخواهیم به شیوه همین نویسنده «فضای خالی میان سطور»(15) را بخوانیم، باید بگوییم: این آقایان از ترس خودشان بود كه در زمان جنگ، طلب وصول حواله آزادی را نكردند، چرا كه امكان داشت وقتی رزم آوران اسلام خود را با دو دشمن رو به رو ببینند، در همان حال، محضاً لله یك آرپی جی جانانه هم به سمت مجله «آدینه» شلیك كنند و آن وقت «خر بیار و باقلا بار كن!»

چندی بعد رهبر انقلاب در نطقی که برای ناشران داشتند با درنظر گرفتن سخنانی از این دست، به مضمونی نزدیک به این اشاره دارند که «بعضی‌ها که تا به حال دنبال سوراخ‌ موش می‌گشتند، حالا سفته آورده‌اند.»

بهنود خود در مصاحبه ای علت خمیر شدن یک شماره از سوره را این می داند که سید مرتضی آوینی در کنار انتشار نقدش به مقاله وی، به دیدار رهبری و روایت خودش از سخنان رهبری اشاره کرده است. وی می نویسد: «من یک نامه نوشتم به وزارت ارشاد. نوشتم اگر قرار باشد هرکس از ملاقات با ایشان بیرون می‌آید، حرف‌های ایشان را نقل کند یا حرف‌های ایشان را واضح کند، بخصوص که در مجله بالای جمله ستاره زدن و واضح کردن حرفی که ایشان دانسته واضح نگفته‌اند. بعد دستور دادند سوره را جمع کردند تا بعد بروند از دفتر رهبری بپرسند.» بهنود می‌گوید: «در آن زمان مرتضی جایی گفته بود آن کسی که پشتش گرم است بهنود است. ماها حرف مفتیم.» به فرض صحت این سخنان بهنود، این را باید یکی از فقراتی دانست که اوج مظلومیت سید مرتضی آوینی را نشانمی دهد. او که به پاسخ دادن به هرزه درایی روشنفکران - و البته در اینجا روزنامه نگاری چون بهنود - شهره بود و پاسخ هایی به موقع و مستدل و منطقی می داد، از سوی وزیر ارشاد وقت و به تحریک یک روزنامه نگار ضدانقلاب و جوان مانند بهنود، نه تنها نمی تواند نشریه اش را منتشر کند بلکه به برخی مسائل نیز متهم می شود.

این روزنامه نگار خارج نشین البته در ادامه به ماجرایی دیگر در دوران وزارت ارشاد علی لاریجانی نیز اشاره می کند، که لاریجانی نیز برخوردهایی مشابه با آوینی داشته است. او می گوید: «علی لاریجانی یک‌بار در حضور بچه‌های مجله فیلم به آوينی گفته بود «اگر تو فکر می‌کنی تو داخل آدم هستی و ما تو را رئیس فارابی‌ات می‌کنیم، اشتباه می‌کنی. تو همه‌ این کارها را می‌کنی که رئیس فارابی بشوی، اما من تو را رئیس فارابی نمی‌کنم.» اگرچه این سخن بهنود نیز قابلیت راستی آزمایی از اعضای مجله فیلم مانند امید روحانی، که در آن جلسه حضور داشته‌اند، دارد اما در برابر همه می دانند که عضویت آوینی در هیأت داوران جشنواره نهم فیلم فجر به دعوت و تماس مستقیم علی لاریجانی صورت گرفته است.

انتقاد به فرم و محتوای آثار مخملباف
« خب حالا با اطمینان می توان گفت دور مخملباف به پایان رسیده است، دوری که به اعتقاد من هرگز آغاز نشد... از همان اول با کمال تأسف معلوم بود که مخملباف از آن تب های تند است که زود سرد خواهد شد، اما همان تندی و داغی مانع از آن بود که این برودت قریب الوقوع را باور کنند. اما امروز دیگر در وجود او، باید «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد.» «نوبت عاشقی» و «شب‌های زاینده رود» از لحاظ ساختار سینمایی به اولین کارهای دانشجویان بی استعداد سینما شبیه هستند و بنابراین، اصلاً نباید درباره آنها به عنوان فیلم سخن گفت.»
این یکی از فرازهای نظرات انتقادی شهيد سید مرتضی آوینی درباره محسن مخملباف است که در سال 67 در لابه‌لای نقدهای سینمایی او آمده است.

آوینی در یادداشت «مضمون عشق در جشنواره نهم» در جلد دوم آینه جادو، البته انتقاداتش به مخملباف را به سال‌ها قبل باز می گرداند و می نویسد: « آنچه كه باعث می‌شد تا ما علی‌رغم آگاهیمان از تحولات فكری و درونی او سكوت كنیم همان ملاحظاتی بود كه امروز ما را وا داشته است تا با تفكر او به مقابله برخیزیم» سید مرتضی درهمان سال‌های اولیه او را نه تنها فیلمساز نمی‌دانست بلکه به انحرافات عمیق فکری وشدت گرفتن آن مکرراً اشاره کرد.

وی در دو یادداشت از سه یادداشتی که به بهانه جشنواره نهم فجر در سال 1369 منتشر شده، تعریض‌هایی به محسن مخملباف دارد که خواندنی‌است. آوینی با اشاره به شخصیت وی می نویسد: «مسئله‌ مخملباف از «دستفروش»به بعد، فقر و عدالت بوده است بی‌آنكه جواب را پیدا كند، و آدمی مثل او هرگز به جواب نخواهد رسید. شكاك است، اما این شك را مقدمه‌ رسیدن به یقین و بعد هم قطعیت و قاطعیت قرار نمی‌دهد. فقط شك می‌كند و دیگران را به شك می‌اندازد و بعد هم رهایشان می‌كند، چرا كه خودش هم به جواب نرسیده است.»

آوینی ضمن مقایسه فضای روشنفکرمآبانه «فرماندار» با «هامون» و اشاره به اینکه «این سردرگمی صفت ذاتی روشنفکربازی است»، معتقد است فرماندار سردرگم تر از هامون است. سید شهیدان اهل قلم و تفکر، در همان صفحه ای که به سیاست‌های ادبی سید محمدخاتمی در زمینه مسائل جنسی انتقاد می کند، مخملباف را با همین مبنا یعنی اباحه جنسی مورد نقد قرار می دهد و حمایت ارشاد از او را معنا دار تلقی می‌کند.

آوینی در تحلیلی از آغاز روند ابتذال و استحاله در برخی فیلم های ایرانی، پیشقراول آن را افرادی ظاهراً منتسب به انقلاب و باطناً پیوسته با دشمن می داند و با اشاره صریح به مخملباف می نویسد: «پیش‌قراولان ایجاد آن فضای مغشوشی كه امكان ازاله‌ هویت از انقلاب را رفته رفته فراهم كند باید افرادی باشند ظاهراً منتسب به خود انقلاب و باطناً پیوسته با دشمن. محسن مخملباف یكی از بهترین كسانی بود كه می‌توانست این وظیفه را بر عهده بگیرد؛ سیاه اندیشی و عصبیت او سال‌ها بود كه خود را در فیلم‌هایش به ظهور رسانده و گرگ‌ها را در كمین او نشانده بود.یك تحلیل درست از جلوه‌های تحولات فكری او در فیلم‌هایش می‌توانست به‌خوبی نشان دهد كه مخملباف خودش نیز به همان دور باطلی گرفتار آمده است كه «بای سیكل ران» در آن ركاب می‌زد و به مقصد نمی‌رسید. دیگر پرسوناژهای او نیز به مقصد نرسیدند، نه دستفروش، نه حاجی و نه دیگران...» آوینی به خودی ها تذکر می دهد و می نویسد: «آنچه كه به آنان این جرأت را بخشیده یكی تفرقه‌ حاكم در میان ماست و دیگر، وجود افرادی چون مخملباف كه به حریم‌هایی كه روزی به آن اعتقاد داشته‌اند وفادار نمانده‌اند... مخالفان سیاسی داخلی و خارجی، این كارگردان را به عنوان «یك فرد حزب‌اللهی كه از عقاید خویش برگشته است» می‌شناسند و به همین دلیل در هنگام نمایش فیلم‌های او، درست در نقاطی كه نیشی سیاسی به نظام می‌زند، تماشاگران جشنواره‌ای هم كف می‌زنند.»
او که نمی دانست روزگاری کار محسن مخملباف به تولید فیلم «سکس و فلسفه» خواهد کشید، در ادامه این یادداشت او را حتی مدافع لیبرالیسم جنسی معرفی می کند و می نویسد: در جامعه‌ای كه «جبر موقعیت و شرایط» بسیاری از جوانان كشور را واداشت تا خود را برای آزادی فدا كنند، «جبر همان موقعیت و شرایط» بچه مسلمان دیگری را هم واداشت تا خط بطلان بر هرچه داشت بكشد و در صف اصحاب هربرت ماركز و پوپر از لیبرالیسم جنسی دفاع كند! به راستی از «جبر محیط» چه كارها كه برنمی‌آید!» سید مرتضی آوینی در مقاله دیگری که مربوط به دوره نهم جشنواره است اما به بررسی یک موضوع؛ یعنی عشق؛ در همه فیلم‌های این دوره پرداخته است، ارزیابی وضعیت این دوره را از یک جمله شروع می کند: « در جشنواره امسال به‌جز دو فیلم محسن مخملباف، هیچ فیلم دیگری که مفسده انگیز و منافی تقدس و تعفف انسان باشد وجود نداشت.»

جام آخر
به هرحال انتقادها به مرتضی، نه تنها او را از پا نمی اندازد بلکه او را وسط میدان مجاهده نظری و انذارهای فکری نگاه می دارد، اما فشارها ادامه پیدا می کند. همایونفر می گوید: «این فشارها آنقدر ادامه پيدا كرد كه اواخر اسفندماه به آويني گفتم «با اين وضعيت دوستان مطبوعاتي و تلويزيوني و حوزه هنري! ... چه خواهي كرد؟ گفت با اين وضعيت ديگر در «سوره» نخواهم ماند و از ابتداي سال 72، حوزه هنري را ترك خواهم كرد.» آويني كه پيش از اين بسيار به «مجمع هنرمندان مسلمان» علاقه داشت و اميدوار بود كه آنها بتوانند در فضاي فرهنگي جامعه كاري انجام بدهند، ديگر به جايي رسيد كه در مجمع شركت نمي‌كرد، در نتيجه ما هم نمي‌رفتيم. مي‌گفت «چه اصراري است ما در جمع دوستاني باشيم كه ما را دوست ندارند.» و... هيچكدام علاقه‌اي به آويني نشان نمي‌دادند. فشارهاي مختلف مرتضي را از پاي درآورد. هفته‌هاي اول سال دو سفر به فکه رفت و در سفر دوم شهيد شد.»

عدم انتشار خبر شهادت آوینی و یا انتشار آن در صفحه حوادث با تعبیر «کشته شدن مرتضی آوینی و گروه فیلمبرداری اش»، در روزنامه‌هایی مانند کیهان و جمهوری اسلامی بدترین مواجهه ممکن با شهادت سیدمرتضی آوینی بود. مرتضی اما جاودانه شد و همه آثار قلمی و تصویری اش، باقیات صالحی برای انقلاب اسلامی شد. او هنوز هست و مبارزه می کند و این فراز پایانی زندگینامه خودنوشتش خودنمایی می کند: «... و خوب، دیگر چیزی برای گفتن نمانده است، جز آن که ما خسته نشده‌ایم و اگر باز جنگی پیش بیاید که پای انقلاب اسلامی در میان باشد، ما حاضریم. می‌دانید! زنده‌ترین روزهای زندگی یک «مرد» آن روزهایی است که در مبارزه می‌گذراند و زندگی در تقابل با مرگ است که خودش را نشان می‌دهد.»

*مهدی فاطمی ویژه نامه رمز عبور2