نگاهي به كارنامه سينماي ايران در ترسيم عاشورا

رضا فرخي
حماسه اي به بزرگي تاريخ كه درآن عميقترين مفاهيم تراژيك نهفته است وپراز اسطوره هايي است كه كه تمام ويژگي هاي يك اسطوره واقعي را دارند. اين حماسه بزرگ هر ساله در بين جمعيت قابل توجهي از مردم جهان گرامي داشته مي شود. اين وصفي كوتاه درباره حماسه عاشورا است. حماسه اي كه
مي تواند موضوعي قابل توجه براي محصولات سينمايي و تصويري باشد.
اما آيا تاكنون اين اتفاق افتاده است؟ آيا تاكنون سينماي ما از اين پتانسيل فوق العاده استفاده كرده است؟ آيا سينماي تشيع توانسته آن گونه كه بايد اين حماسه را در قالب تصوير به دنيا بشناساند؟ پاسخ تمام اين سوالات منفي است، چرا كه اهالي و افراد آشنا با سينما به خوبي مي دانند كه اين موضوع تاكنون ناديده گرفته شده و آن گونه كه بايد از اين موضوع بهره برداري نشده است.
از سوي ديگر همه به خوبي براين موضوع آگاهند كه حماسه اي مانند عاشورا تقريبا در تمام فرهنگ هاي دنيا بي رقيب است، زيرا اين حماسه از ويژگي هاي خاصي برخوردار است كه در اين ويژگي ها استعداد كاملا عجيبي براي ساخت محصولات تصويري نهفته است.
درابتدا بايد به اين نكته اشاره كرد كه اصولا ساخت فيلم هاي مذهبي تاريخي به خصوص حماسه اي مذهبي به فاكتورهايي نياز است كه در هر سوژه اين چنين فاكتورهايي پيدا نمي شود. اما بايد به اين موضوع قاطعانه اشاره داشت كه حماسه عاشورا به خوبي از اين فاكتورها بهره مند است. عمق تراژدي عاشورا،حقيقتي كه در پس واقعه نهفته،مفاهيم گوناگوني كه دراين واقعه به مخاطب انتقال پيدا مي كند،تنها قسمتي از اين ويژگي هاست.از طرف ديگر جداي از فرهنگ شيعي كه دراين حماسه وجود دارد عناصري هم وجود دارند كه در بين عقايد تمام انسانها در سراسر جهان مشترك است. آزادگي، انسانيت، ايمان به راستي و.....تنها بخشي از مفاهيم مشتركي است كه درواقعه عاشورا وجود دارد.
حال باتوجه به اين موضوع بايد به اين اشاره كرد كه تمام اين عناصر همان چيزي است كه براي ساخت يك فيلم حماسي مذهبي لازم است وبه نوعي بايد به اين مسئله اعتراف كرد كه كارگردانان اين ژانر در سراسر جهان به دنبال چنين سوژه هايي هستند تا به وسيله آنها بتوانند هم مفاهيم مورد نظر را انتقال دهند و هم بيننده خود را با يك واقعيت جذاب وعميق همراه كنند.
براي درك بهتر اين موضوع كافي است كه به سينماي غرب نگاهي بيندازيم تا به اين موضوع كاملا واقف شويم كه چه اتفاقي در حال رخ دادن است. چرا كه
مي بينيم كارگردانان ،امروزه در سينماي غرب چگونه سعي
مي كنند كه فقدان چنين
حماسه هاي قدسي در تاريخ مذهبي خود را با مقدس سازي اسطوره هاي معمولي پر كنند.براي بهتر لمس كردن اين مسئله كافي است كه به فيلم هايي مانند شاه آرتور نگاهي بياندازيم تا به خوبي به اين موضوع واقف شويم كه كارگردان چگونه تلاش مي كند از اين شخصيت كه يك اسطوره معمولي درتاريخ است يك قديسه بسازد. قديسه اي كه هيچ گاه اشتباه نمي كند و به نوعي مي توان گفت كه در هيبت يك اسطوره مذهبي ظاهر مي شود. اين موضوع در فيلم زيگ فريد هم به نوعي تكرار شده و از اين فرد معمولي يك اسطوره حماسي تاريخي به نمايش گذاشته شده است. اما نكته جالب و قابل توجه تر را مي توان در فيلم گلادياتور ديد كه در آن ريدلي اسكات سعي كرده از ماكسيموس چهره يك مبارز مقدس و حتي يك قديسه را به نمايش گذارد تا بيننده را به اين باور برساند كه اين اسطوره ها اشتباه نمي كنند وبه نوعي پاك ومقدس هستند. موضوعي كه به عينه در مورد شخصيت هكتور درفيلم تروي مي توان مشاهده كرد. فيلمي كه درآن هكتور با چهره اي معصوم به دنبال نجات سرزمين خود است و كارگردان سعي مي كند كه از قصه او يك حماسه مذهبي تاريخي را به نمايش بگذارد. حماسه اي كه درپايان آن هكتور مانند يك قديسه كشته مي شود و به عنوان نماينده اي از سوي خدا معرفي مي شود تا تروي را حفظ كند، اما درپايان به دست آشيل كشته مي شود.
غرب در تقدس سازي موفق بوده است!
نكته اي كه دراين بين قابل توجه است تلاشي است كه غرب براي مقدس سازي اين چهره هاي عادي در فيلم ها مي كند و اگر منطقي بخواهيم قضاوت كنيم در اين امر موفق عمل كرده. چرا كه به عنوان مثال فيلم هايي مانند اديسه كه درآن درمورد شخصيتي مانند اديسه همين روند قديسه سازي تكرار شده و از فروش بالايي برخوردار بوده است .اين درحالي است كه سينماي ما همچنان در مورد اسطوره هاي مذهبي بي شماري كه در تاريخ شيعه وجود دارند و همه آنها كاملا مستند و واقعي هستند بي تفاوت است. يكي از آن ها عاشوراست كه درواقع بزرگترين حماسه بشريت محسوب مي شود. اما مي توان به جرأت گفت كه آن گونه كه بايد از اين موضوع و پتانسيل هاي جانبي آن در سينماي پس از انقلاب استفاده نشده است .اين درحالي است كه يكي از تفاوت هاي اصلي پس از انقلاب با سينماي قبل از انقلاب، بها دادن به چنين موضوعاتي بوده است. سينماي پس از انقلاب ما بارها وبارها به اين مسئله صحه گذاشته است كه اگر بخواهد، توانايي فوق العاده اي در به تصوير كشيدن چنين مفاهيم مذهبي تاريخي دارد و حرف هاي زيادي براي گفتن در سطح جهاني داشته باشد.
سينماي بي سوژه، محرم تعطيل است!
سينماي ايران در بعد داخلي هم به صورت حداقلي در اين زمينه فعاليت داشته است چرا كه به عينه مي بينيم كه در ايام عزاداري محرم و عاشورا سينماها تعطيل هستند و دليلش اين است كه سينماي ما برنامه اي براي ساخت وعرضه فيلم هاي مناسبتي ندارد. واين موضوع جاي تأمل دارد كه چگونه مي توان چنين سينمايي را مفهوم ساز دانست درحالي كه چنين وقايع بزرگ وحماسي را ناديده مي گيريم. از سوي ديگر بايد به اين مسئله توجه كرد كه پتانسيل هاي نهفته در عاشورا تنها در داستان واقعي اين حماسه بزرگ مذهبي نيست، بلكه گرامي داشت بزرگي كه هر سال بسياري از مسلمانان در تمام دنيا براي اين واقعه بزرگ برپا مي كنند نكته مهمي است كه در مورد هيچ يك از اسوه هاي مذهبي دنيا نمي بينيم كه اين خود يك فرصت مناسب براي سينماگران ايراني وشيعه است. چرا كه چنين واقعه اي به دليل استقبال مخاطب وآمادگي ذهني او خيلي سريع با مخاطب ارتباط برقرارمي كند. از سوي ديگر قصد ما دراينجا مقايسه نحوه اسطوره سازي در سينماي غرب وپرداخت قديسان در سينماي هاليوود نيست. بلكه موضوع مهم دراينجا اين است كه چگونه آنان از اسطوره هاي عادي خود و يا حتي از
اسطوره هايي كه گاهي اصلا وجود ندارد در سينماي خود يك قديسه مذهبي مي سازند در حالي كه ما از وقايعي كه درباره ائمه خود به عنوان بزرگترين قديسان تاريخ و يا واقعه عاشورا رخ داده است استفاده نمي كنيم و سينماي مذهبي خود را تقويت نمي كنيم.
با خودمان صادق باشيم!
اگر بخواهيم بگوييم كه اين چنين نيست وكارهاي زيادي هم در سطح تلويزيون و سينما درباره اين موضوعات انجام شده خود را فريب داده ايم، چرا كه فيلم هايي مانند روزواقعه و سفير يا
سريال هايي چون مختارنامه آنقدر كم هستند كه نمي توان آنها را درمقابل عظمت اين حماسه در نظر گرفت. اين در حالي است كه به طور قطع مي توان گفت كه اگر سينماي غرب چنين اتفاقي را كه يك تراژدي تمام عيار است در تاريخ خود داشت تاكنون هزاران فيلم با نگاه هاي متفاوت درباره آن ساخته بود و به همين دليل انفعال ما تاكنون در اين حوزه تعجب برانگيز است.
البته بايد به اين موضوع هم اشاره داشت كه به دليل تقدس بالاي واقعه عاشورا،
محدوديت هايي هم در به تصوير كشيدن وپرداخت آن در سينما و تلويزيون وجود دارد. اما بايد به اين باور برسيم كه مي توان با حفظ تمام اين حريم ها، محصولات زيادي را توليد كرد كه هم مخاطب را جذب كند و هم سينما را از وضعيت آشفتگي سوژه ها كه اين روزها اسير آن است خارج كند وهم جايگاه واقعي سينماي ايران را مشخص كند. زيرا حقيقتا اگر به چنين سوژه هايي پرداخته نشود بهترين فرصت براي جذب مخاطبان علاقه مند را از دست مي دهيم. اين درحالي است كه غرب همچنان به رويه پيشتازانه خود ادامه مي دهد. هرچند كه در محرم امسال سينماي ما توانسته بهتر عمل كند وبا نمايش دوفيلم ملك سليمان وعصر روز دهم اين خلأ تاحدي پر شود. اما اين بازهم كافي نيست. چرا كه بايد در اين ايام فيلم هاي بيشتري با اين موضوع اكران شود. فيلم هايي كه كاملا با حادثه عاشورا در ارتباط باشند.