داستان دل پرخون

نخستین پرسش در مورد قائم مقامی آقای منتظری این است که آیا امام (ره) با این موضوع موافق بودند یا خیر؟ دیدگاه امام (ره) در این باره، پیش از تصمیم مجلس خبرگان، و موضع ایشان پس از تصمیم خبرگان، باید جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

پاسخ این است که دیدگاه امام (ره) در این باره، پیش از تصمیم مجلس خبرگان، و موضع ایشان پس از تصمیم خبرگان، باید جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.

مخالفت ابتدایی امام (ره) با رهبری آقای منتظری

نظر امام پیش از تصمیم مجلس خبرگان نسبت به رهبری آقای منتظری منفی بود. ایشان ضمن نامه 6/1/68 خطاب به آقای منتظری می فرمایند: «والله قسم من از ابتدا با انتخاب شما مخالف بودم، ولی در آن وقت شما را ساده لوح می دانستم که مدیر و مدبر نبودید».(1)

اما اینکه امام نظر خود را به خبرگان منتقل کردند یا نه، داستانی شنیدنی دارد که باید از زبان آیت الله محمدی گیلانی که عضو خبرگان بود و اکنون (2) نیز همچنان عضو مجلس خبرگان است، شنید. گفتنی است که ایشان در ملاقاتی با امام قبل از تصمیم خبرگان در مورد قائم مقامی آقای منتظری از دیدگاه امام در این باره مطلع شده است.

نظر امام (ره)، یک روز قبل از تصمیم خبرگان

آیت الله محمدی گیلانی در تاریخ 6/9/1379 به مناسبت شهادت حضرت امام کاظم (ع) در منزل آقای علی رازینی (2) ضمن سخنرانی گفت: «یک روز قبل از مطرح شدن قائم مقامی آقای منتظری در مجلس خبرگان (25/4/1364)، ضمن تماس با دفتر امام (ره) کتباً و از طریق آقای توسلی و آقای رسولی، ‌از ایشان درخواست ملاقات کردم. در آن موقع اعلام شده بود که امام تا 15 روز ملاقات ندارند. من در تکه کاغذی نوشتم مطلب ضروری و واجبی است که احساس می کنم باید به عرض مبارک برسانم».

امام اجازه دادند و خدمتشان رسیدم وگفتم: «فردا قرار است موضوع قائم مقامی آقای منتظری در مجلس خبرگان مطرح شود. خواستم به عرضتان برسانم به آقای هاشمی بگوئید مطرح نشود. من به آقای منتظری ارادت دارم، خدمتشان درس خوانده ام؛ ایشان را عابد و زاهد می دانم؛ ولی این خصوصیات، کافی نیست. ایشان از عهده این کار برنمی‌ آید.» امام، گله های سوزانی از آقای منتظری را آغاز کردند که کجا چه کرده و کجا چه...! و اضافه فرمودند: «احمد هم از او دفاع می کند! از منزل سید مهدی هاشمی، دست نویس های او را آورده اند. من دیدم نامه های آقای منتظری از نوشته های مهدی هاشمی الهام گرفته! این را من برای ایشان نوشتم!» سخن امام که به این جا رسید، من گفتم: « آقای منتظری عین نامه شما را آورد و در جلسه خواند و با خنده گفت: امام خیال کرده که آنچه من برایش می نویسم، الهام از سید مهدی می گیرم!» امام فرمودند: «نامه مرا آورد در جلسه خواند؟!»گفتم: «بله! آقای سید عباس خاتم و سید جعفر کریمی و چند نفر دیگر هم بودند.» امام فرمودند:‌«او این طور است!» عرض کردم: «بفرمائید که فردا ایشان به عنوان قائم مقام رهبری مطرح نشود.» امام قدری فکر کردند و فرمودند: «احمد نیست، می شود شما زحمت بکشید و به آقای هاشمی بگوئید بعد از ظهر من ایشان را ببینم؟» عرض کردم: «بله؛ اما به آقای هاشمی نفرمائید که من آمدم و این جریان را خدمت شما گفتم. به هیچ کس نگوئید. می ترسم مرا هم شمس آبادی کنند یا مثل شیخ قنبر در چاه بیندازند!» این را که گفتم، امام «اعلی الله مقامه» خندیدند و فرمودند: «خاطرتان جمع باشد.»
از دفتر امام، ‌حرکت کردم و آمدم شورای نگهبان (3). جلسه تمام شده بود. رفتم خدمت آقای هاشمی و گفتم صبح، خدمت امام رسیدم. کاری داشتم. فرمودند به آقای هاشمی بگوئید که من ایشان را ببینم. شب، بعد از نماز مغرب و عشاء، خانم حاج احمد آقا زنگ زد که حاج آقا! امام فرمودند آنچه امروز ما صحبت کردیم، مبادا از شما تجاوز کند.» گفتم: «باشد».

فردای آن روز، آقای هاشمی موضوع قائم مقامی آقای منتظری را در مجلس خبرگان مطرح کرد. آقای محمدی گیلانی اضافه کرد که: «پس از این ماجرا، روزی آقای هاشمی در حضور جمعی گفت: من بعد از ظهر رفتم خدمت امام. ایشان فرمودند: «موضوع قائم مقامی آقای منتظری را فردا مطرح نکن» گفتم: «چرا؟ ما در اجلاسیه قبل به آقایان گفته ایم که ایشان را به عنوان قائم مقام مطرح کنیم».

فرمود: «نه! یکی از دوستان آمده و چنین گفته» گفتم: «ما اعلام کرده ایم. نمی شود...» (5)

چرا امام (ره) نظر خود را اعلام نکردند؟

تامل در آنچه از آقای محمدی گیلانی نقل کردیم، نشان می دهد که امام (ره) در مورد طرح قائم ‌مقامی آقای منتظری در مجلس خبرگان،‌ در مقابل کاری انجام شده قرار گرفته بودند؛ اما به هرحال، جای این پرسش باقی است که با آن قاطعیتی که از امام سراغ داریم، اگر واقعا با این امر مخالف بودند، چرا نظر خود را به خبرگان اعلام نکرد؟ بی تردید، اگر خبرگان، نظر امام را می دانستند، آقای منتظری را به عنوان جانشین او تعیین نمی کردند.

آقای منتظری عدم مخالفت امام با قائم‌ مقامی وی را دلیل موافقت ایشان می دانست و در پاسخ به این سؤال که «آن وقت احساس شد که حضرت امام هم مخالفتی دارند؟» می ‌گفت: «من نمی دانم. اگر ایشان مخالف بودند، لازم بود همان وقت، ولو با کنایه یا پیغام، به من یا دیگری و یا به خبرگان می فرمودند، زیرا مصلحت نظام از همه چیز مهم‌تر بود» پاسخ این سؤال را امام در نامه 6/1/68 فرموده اند. متن فرمایش امام، این است: «والله قسم من از ابتدا به انتخاب شما مخالف بودم... والله قسم من با نخست وزیری بازرگان مخالف بودم؛ ولی او را هم آدم خوبی می دانستم. والله قسم من رأی به ریاست جمهوری بنی صدر ندادم و در تمام موارد، نظر دوستان را پذیرفتم». (6)

این سخن به روشنی نشان می دهد که امام در مورد عدم اعلام مخالفت خود با رهبری آقای منتظری، همان گونه عمل کردند که در مورد نخست وزیری بازرگان و رئیس جمهوری بنی صدر عمل کرده بودند. در همه این موارد، امام به تعبیر خودشان، نظر دوستان را پذیرفته است. این سخن نشان می دهد که پس از دیدار آقای محمدی گیلانی، مطالبی به امام گفته شده که ایشان مصلحت ندیدند با اقدام مجلس خبرگان در مورد رهبری آقای منتظری مخالفت کند، چنان که در نامه 8/1/68 به این معنا تصریح فرموده: «هم شما و هم من،‌ از ابتدا با انتخاب شما مخالف بودم، ولی خبرگان به این نتیجه رسیده بود و من نمی خواستم در محدوده قانونی آنها دخالت کنم. (7)

در اینجا این سؤال پیش می آید که دوستانی که امام، نظر آنها را در مورد آقای منتظری پذیرفتند، چه کسانی بودند؟ بی تردید، سران قوای سه گانه در این موضوع، نقش اساسی داشته اند. آقای منتظری، خود در پاسخ به این سؤال که: «احساس می فرمایید کسی روی این قضیه عنایتی داشته است؟» می گوید: «من نمی دانم، می گویند آقای هاشمی رفسنجانی و آقای خامنه ای خیلی دنبال قضیه و مصر بودند. ظاهرا آقایان، حسن نیت داشته اند و نظرشان احتیاط برای آینده بوده است». (8)

باید گفت ‌آقایان نه ظاهراً، بلکه واقعا حسن نیت داشتند؛ ‌بلکه آنان در رأس کسانی بودند که در خبرگان، با حسن نیت و به عنوان احتیاط، آقای منتظری را به عنوان رهبر آینده تعیین کردند؛ اما با کمال تأسف، آقای منتظری ابتدا می گوید: «ظاهراً آقایان حسن نیت داشته اند»، ولی در ادامه، در حسن نیت آنها تشکیک می کند و آنان را تا سرحد توطئه گری متهم می کند که با این اقدام، می خواستند زمینه رهبری او را از بین ببرند! متن گفته او این است: «من اگر بدبینانه تحلیل کنم، می گویم اصلا شاید آن قضیه، مقدمه جریانات بعد بوده که مسئله را سر زبان ها بیندازند و بعد، زمینه را از بین ببرند... از قدیم می گفتند اگر می خواهید کسی را خراب کنید، به طور غیرطبیعی او را بالا ببرید و بعد، مقدمات سقوط او را فراهم کنید». (9)

شگفت اینکه، کسی چنین سخن می گوید که خود را مرجع تقلید می داند و معتقد است که تهمت، گناه کبیره است و شگفت تر اینکه در ادامه همین مطلب می گوید: «البته من که الحمدلله اصلا انتظار مقام و موقعیت نداشتم و ندارم!» (10)

در پاسخ به این سؤال که چرا امام نظر مخالف خود را در مورد رهبری آقای منتظری اعلام نکردند، باید گفت سیره حکیمانه امام در این گونه موارد این بود که تا آنجا که مصالح نظام را در خطر نبینند و احساس تکلیف قطعی نکنند، نظر مسئولان اصلی کشور را که در واقع مشاوران مورد اعتماد ایشان بودند و از آنان به «دوستان» ‌تعبیر می فرمودند، بر نظر خود مقدم می داشتند.

در مورد رهبری آقای منتظری نیز، تا آنجا که تنها وی را ساده لوح و فاقد مدیریت و تدبیر می دانستند، با اصرار مدیران ارشد کشور به این جمع بندی رسیدند که همراهی و همکاری آنان با وی، خلاء بی تدبیری و سادگی او را پر خواهد کرد؛ اما حوادث بعدی ثابت کرد که مشکل بیش از این است و لذا «با دلی پرخون و قلبی شکسته» و با آگاهی تمام، آقای منتظری را از رهبری آینده برکنار کردند.

پی نوشت:

1 - ر.ک: صحیفه نور، ج.21، صص 332-330
2- سال 1386
3 - رئیس اسبق دیوان عدالت اداری
4 - در آن تاریخ آقای محمدی گیلانی عضو شورای نگهبان قانون اساسی بوده است.
5 - تلخیص سخنان آقای محمدی گیلانی در تاریخ 6/9/1379. گفتنی است که نگارنده در جلسه سخنرانی حضور داشت و نوار سخنرانی ایشان موجود است.
6 - ر.ک: صحیفه نور، ج. 21، صص 332-330
7 - همان صص335-334
8 - خاطرات آقای منتظری، ص 474.
9- همان.
10- همان.

** برگرفته از کتاب خاطرات حجت الاسلام ری شهری