ايرانيان و انتظارمسيحاي موعود

در كتاب دانيال، از تمثالي ابداع شده از چهار فلز سخن به ميان مي آيد، مظهر فرمانروايي متوالي چهار پادشاه، كه پادشاه نخستين، با براندازي فرمانرواي آسماني و الهي، سلطنت خويش را آغاز مي كند؛ و فرمانرواي چهارم همان پادشاه يونان است به مثابه آخرين وحش و جلوه تام روح اهريمني كه كشته مي شود و جاي آن را موجودي موعود و منتظر مي گيرد، و عدل و داد را به طور ابدي آغاز مي كند. روزگار پاياني عصر فرشتگان و كروبيان و نابودي شياطين است.
بنابراين آيين شهرياري راه آيين پيامبري را مراد مي كند، زماني كه هنوز مردمان تاب و توان سكنا گزيدن در ساحت معصومانه قدس را ندارند. راه و افق انسان فردايي به سوي ظهور منجي موعودي است كه اهريمن را شكست مي دهد، و دين و دولت را رونق تازه مي بخشد. انسان در اين ميان وظيفه تاريخي اش مدد رساندن به اهورا مزدا است و اساساً به همين سبب نيز خلق شده است. منابع ديني و مقدس كهن ايرانيان، مانند گاثاها، نيز اين مراتب را وعده مي داد، چنان كه در بخشي از آن آمده است: «اي مزدا، كي اشه و آرميتي در پرتو شهرياري مينوي خواهند آمد و خانمان خوب و كشتمند پديدار خواهد شد؟
ايرانيان در عصر عسرت يونان زدگي در انتظار مسيحاي موعود، طلب و تمناي احياي دين به غفلت سپرده شده ايراني و از آن مهم تر، شهرياري كهن فرهي عادلانه داشتند. در حقيقت آنها دريافته بودند كه شرط ظهور و تام و تمام دين و سوشيانس و هوشيدر، داد و عدالت شهرياري است از عالم قدس و حقيقت. او مي تواند زمينه هاي ظهور منجي را در عصر سيطره تاريكي مهيا سازد. اين نكته ميان همه اديان وحياني و حتي بسياري آيين هاي اساطيري و عرفاني شرق و غرب مشترك است.
روي آوري برخي ايرانيان يونان زده به آيين ها و آداب هلني، از سوي ايرانيان آزاده، چون خيانت و ارتداد و كفر فرهنگي تلقي شد. چگونه ايرانيان مي توانستند نگاه متافيزيكي جهان مدارانه يوناني را در باب فرمانروايان بپذيرند، درحالي كه در اين نگاه جهاني سولون و پريكلس انسان هايي زميني و ناسوتي و اين جهاني بودند؛ در بينش فرّهي ايرانيان، شهرياران كهن ايراني همگي در مقام خليفه الهي، بي واسطه يا با واسطه، با خداوند ارتباط داشتند و پيام هاي ايزدي و اخبار غيبي را به واسطه الهام، در بيداري يا در رويا و خواب، يا رويدادهاي خارق العاده درمي يافتند. همين مراتب مشروعيت آسماني شهرياران را تضمين مي كرد.
باتوجه به مراتب فوق، ايرانيان كهن هنوز به حيرت در برابر راز وجود و آنچه به زبان نمي آيد، الا از سوي كساني كه اهل حيرت و رازند، مي انديشيدند و حكومت را امري فرّهي و تفضّلي مي دانستند و سياستمدار و شهريار آنها نه فيلسوف شهريار افلاطون بود و نه شهريار ماكياولي و نه قيصر و سزار روم يا انسان هاي نابغه به معني روانشناسانه، بلكه انتظار آنها از فرمانروايان به نحوي بينش حكمي و ديني غير متعارف باز مي گشت. چنان كه زمين چونان فرشته اي نگريسته مي شود.
سپنته امئيتي، فرشته زمين در زبان پهلوي، يكي از شش ملك مقرب (امشاسپندان) است، كه در زبان فارسي به آن ميانه سپندارمت يا سپندارمذ گفته مي شود. اين فرشته دختر اورمزداست. وي، به گفته هانري كربن، به حقيقت سوفياي كيش مزدايي و مظهر ارض ملكوت است، در مقام «كدبانوي منزل» و در واقع عين «منزل» و چونان نوري است هاله آسا. انساني كه به چنان بينشي مي رسد به فضيلت بصيرت و ديدار آنچه صرفاً ديدار مي نمايد و به زبان نمي آيد نايل مي شود. انسان در اين مقام ملكوت زمين را مي بيند. او ايران را نيز سرزمين مقدس مثالي مي بيند، و شهر نيز همان مدينه مثالي آرمان شهر قدسي است.
گوستاو تئودور فشنر در كتابي در باب «مسئله روح» حكايت مي كند، در صبحگاهي از بهاران، در آن هنگام كه نور تجلي، چهره زمين را هاله آسا فرا گرفته بود، تنها مجذوب انديشه اي «زيبايي شناسانه» ]و احساس تخيلي صرف[ نشد، بلكه كشف و بداهت مسلم در اين باب كه زمين فرشته اي است، و فرشته اي بس با جلال حقيقت، بس همانند با گل، او را فراگرفت. ولي فشنر، سودازده و مجنون وار، از غفلت زمانه مدرن مي نالد و مي افزايد كه چنين مكاشفه اي در روزگاران ما موهوم و پنداري به شمار مي آيد: بديهي است كه زمين جسمي است گوي سان و كره مانند. اما چيزي بيش از اين، در باب آن دانستن، كار پژوهشي است در مجموعه هاي مربوط به معدن شناسي. در حقيقت، با اين اعتراف حكيمانه و شاعرانه مي توان دريافت كه اساساً ساحت خيال شاعرانه، كه ساحتي حقيقي و وجودي است، اكنون در آدمي پوشيده شده است، چنان كه اصحاب سياست و قدرت و ثروت همگي به انسان هايي عادي و فرومايه و ميان مايه تنزل كرده فرو كاسته مي شوند.
به هر تقدير، چنان كه حكمت و دانش و خرد از انتساب به جهان قدسي و معنوي «سپنتامينو» بهره مي جست، انديشه سياسي نيز از اين بنياد بهره مي برد، يعني همان مميزه روح ايراني است كه علي رغم صور مختلف از يك حقيقت واحده در تاريخ ايران، از نخستين اعصار تاكنون، كم و بيش از آن برخوردار بوده است. در اين ايام، همه امور به بدايت و نهايات ايزدي و قدسي باز مي گردند، و در فضاي عادلانه خاصي فهم مي شوند.
چنان كه برخي از نويسندگان روزگار مدرن نيز در انبوهي از آه و حسرت فقدان نفوذ مدرنيته در انديشه سياسي ايرانيان معاصر بدان اذعان داشته اند. آنها دريافته اند كه عالم انديشه ايراني و به تبع آن سپهر انديشه سياسي، هيچ گاه اين بستگي خود را با انديشه قدسي و آرماني نگسست، و همواره انديشه نظري و انديشه سياسي اين ديار و ديگر سرزمين هاي شرقي به ايده قدسي عرشي پيوند خورده است.
ايرانيان همواره در مقام محقق ساختن فرّ و عظمتي آسماني بر زمين بوده اند. ايراني جز به وصول به گمشده بهشتي و آرمان شهر آسماني راضي نمي شده است و اكنون نيز در هر نهضتي حتي لاييك و دين مزدا گمشده آسماني خويش را مي جويد. اين نحو تلقي تاريخي را لوي اشتراوس كلام سياسي مي خواند، كه از وحي الهي و دين مزدا ناشي مي شود. در حالي كه، در مقابل اين نظر، نحوي انديشه يا فلسفه سياسي است كه بر عقل ناسوتي بشري مبتني است كه در آن رابطه انسان با خدا قطع شده است، و از سقراط و افلاطون آغاز شده و با اسكندر مقدوني به جهان شرقي انتقال يافته است، و موضوع بحث آغاز اين مقاله است.