حب امام علي (ع) از نشانه‌هاي مؤمن است

بحث ما راجع به تربيت، يعني روش رفتاري و گفتاري دادن بود و گفته شد انسان به طور غالب و معمول در چهار محيطِ خانوادگي، آموزشي، رفاقتي و شغلي ساخته مي‏شود و روش مي‏گيرد. فضاي پنجمي هم حاكم بر آن چهار محيط است كه اگر بعداً رسيديم ـ‏ان شاءالله‏ـ بحث مي‏كنيم. بحث ما به محيط سوم، يعني محيط رفاقتي رسيد و عرض كردم در بين اين‏ محيط‌ها، محيط رفاقتي قوي‏ترين محيط است كه از نظر تربيتي و روش گرفتن، در ابعاد گوناگون وجودي انسان، اعمّ از بُعد اعتقادي و نفساني و عملي بر روي او اثر مي‌گذارد.
در جلسه گذشته آياتي را در باب انتخاب رفيق مطرح كردم كه خداوند در چند بُعد نهي مي‏فرمايد از اينكه برخي افراد را به عنوان دوست و رفيق انتخاب كنيد. در بُعد اعتقادي مي‌فرمايد: "يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى‏ أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمين ". در بُعد عملي هم مي‏فرمايد: "وَ ذَرِ الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا ". كه در جلسه گذشته گفتيم اينها از نظر عملي افراد لااُبالي هستند. جلسه گذشته بُعد اعتقادي و بُعد عملي بحث شد.

آزمودن دوست در بُعد نفساني

در اين جلسه بُعد نفساني را مطرح مي‌كنيم. ما بُعد نفساني هم داريم كه انسان بايد در بحث صداقت و رفاقت اين را هم در نظر داشته باشد كه با هر كسي رفيق نشود و با او بساط دوستي را پهن نكند. روايتي از امام صادق (ع) است كه حضرت فرمود: "لَا تُسَمَّ الرَّجُلَ صَدِيقاً سِمَةً مَعْرُوفَةً حَتَّى تَخْتَبِرَهُ "؛ كسي را به نام دوست نخوان تا اينكه او را بيازمايي؛ يعني كسي را به عنوان اينكه دوست تو است نخوان به‏طوري كه مردم بگويند فلاني رفيق فلاني است، يا خودت بگويي، رفيقم فلاني است؛ اصلاً اين كار را نكن، "حَتَّى تَخْتَبِرَهُ ". نكته اينجا است كه بايد او را بيازمايي و امتحانش كني. اِختبار يعني آزمودن. حالا به چه چيز او را امتحان كني؟ حضرت سه چيز را مطرح مي‏فرمايد.

اوّلين ملاك؛ هنگام غضب

اول: "تُغْضِبُهُ فَتَنْظُرُ غَضَبَهُ يُخْرِجُهُ مِنَ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِلِ "؛ خشمش را آزمايش كن، ببين آيا اين از افرادي است كه وقتي عصباني مي‏شود، مرزي را رعايت نمي‌كند؟ آيا خشم، او را از حق به سوي باطل مي‏كشاند؟ آيا آنجاهايي كه عصباني مي‏شود، چه در بُعد گفتاري‏اش و چه در بُعد رفتاري‏اش لجامي از شرع به دهانه نفسش زده است؟ يا نه، چون عصباني شده هر چه به دهانش بيايد، مي‏گويد و هر كاري كه از دستش بر‏آيد، مي‏كند؟ اين اشاره به بُعد نفساني است. رفيق مي‏خواهي بگيري، از نظر خشم آزمايش و امتحانش كن. چون ممكن است ـ‏نعوذبالله‏ـ يك مقدار رذالت داشته باشد؛ لذا اوّل ببين آيا مثل حيوان مي‏ماند يا انسان است؟ چون حيوان است كه وقتي خشمگين مي‏شود هر كاري مي‏كند؛ هم گاز مي‏گيرد، هم لگد مي‏زند. انسان كه اين كارها را نمي‏كند. حالا كه انسان است و زبان دارد، ببين آيا موقع خشم هرچه به زبانش مي‏آيد را مي‏گويد؟

دومين ملاك؛ هنگام شهوت

حضرت به عنوان دومين ملاك براي آزمودن فرد پيش از دوستي مي‏فرمايند: "وَ عِنْدَ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ ". اين خشم نيست، اين شهوت است؛ شهوت نسبت به مال است. يعني امتحان كن، ببين اين شخص راجع به پول چگونه است؟ آيا مرزهاي شرعي را رعايت مي‌كند يا اصلاً به حرام و حلال كاري ندارد؟ اين را امتحانش كن. همين طوري او را رفيق خود نخوان و نگو فلاني رفيق ما است.
اينجا يك نكته‏ طلبگي بگويم؛ ظاهر اين روايت در مورد روابط اجتماعي است. چون اگر او را به خودت نسبت دهي و بگويي فلاني رفيق من است، تو هم در اجتماع خراب مي‏شوي. چون وقتي مردم جامعه ببينند اين شخص در جايي خرابكاري كرد، آبروي تو هم مي‏رود. اگر ديدند جايي عصباني شد و حرف‏هاي بي‏ربط و قبيح و ناپسندي گفت، يا ديدند از هر جايي كه رسيده مال مردم را مي‏خورد، مي‏گويند رفيق تو است و كارهاي ناپسند او آبروي تو را هم مي‏برد. تازه اينها همه مربوط به ظاهر است؛ يعني حضرت درباره ظاهرش اين‏طور مي‏فرمايند؛ چه رسد به باطن. چون باطن مهم‏نر است. لذا مي‏گوييم به طريق اُولي وقتي مي‏خواهي رفيق انتخاب كني، ببين از نظر دروني‏اش چگونه است. از نظر دروني و باطني اولويت دارد كه ببيني اين شخص كيست. چون تو مي‏خواهي با انسان رفيق شوي و رابطه دروني پيدا كني، نه با حيوان!

اوّل اِختبار، بعد دوستي

حالا مطلبي مي‏خواهم عنوان كنم كه خودش در باب تربيت در محيط رفاقتي مسأله مهمي است. ما در معارفمان مسأله‌اي داريم كه در اين روايت هم بود كه حضرت فرمودند: "حَتَّى تَخْتَبِرَهُ ". مطلب اين است كه در باب دوست‏يابي ما به طور كلي مسأله "اِختبار " را داريم؛ يعني با هركه مي‌خواهي رابطه رفاقتي برقرار كني، قبلش او را آزمايش و امتحان كن.
روايتي از علي (ع) است كه فرمودند: "لَا تَثِق بِالصَّدِيقِ قَبلَ الخُبرَةِ ". اگر مي‌خواهي به عنوان صداقت به رفيق اعتماد كني، قبل از آنكه او را بيازمايي هيچ وقت اعتماد نكن. قبل از اينكه او را بيازمايي، به او دل نبند. ممكن است سؤال كنيد چرا؟ جهتش اين است كه اگر قبل از اِختبار و امتحان با او دوستي كردي و رابطه‏ات تنگاتنگ شد، محبّت او در دل تو تشديد مي‏شود و اين رابطه محبّتي موجب مي‏شود كه اين رفاقت در ابعاد گوناگون اعتقادي و نفساني‏ و عملي‏ات، چه رفتاري و چه گفتاري بر روي تو اثر بگذارد؛ چون گفتار هم عمل است؛ گفتار عملِ زبان است. اين يك مطلب.
مطلب دوم آن است كه اگر انسان بدون اينكه قبلاً آزمايشي كرده باشد، با شخصي در رفاقت رابطه محبتي برقرار كند ـ اصلاً رفاقت بر مبناي محبت است ـ اگر كسي "قبل الإختبار " بيايد رفيق شود، اين محبت رفيق در دل او آمده است و اينجا است كه ديگر نمي‏تواند تشخيص بدهد كه آن شخص دوست خوبي است يا خير. اگر بخواهم قبل از آنكه آن رشته محبّتي رفاقتي بين من و شما تقويت شود شما را بيازمايم، مي‏توانم؛ چون مي‏توانم چه در بُعد اعتقادي‏، چه در بُعد عملي و چه در بُعد نفساني شما دقيق شوم كه آيا با هم، هم‏سو هستيم يا نيستيم. آدم عصباني مزاجي هستي، افسارگسيخته‏اي يا نه؟ در بُعد شهوتي‏ات، كسي هستي كه به اسارت شهوت رفته يا نه؟ حالا چه شهوت مالي‏ باشد، چه جنسي‏ باشد، فرقي نمي‏كند. در بُعد عملي خارجي مي‏توانم بفهمم كه آيا انسان متشرّعي هستي يا نه، بي‏بندوبار و لااُبالي هستي.؟ اگر هم شخص متدين بي‏غرض و بي‏مرضي كه درباره تو اطلاعاتي دارد مطلبي بگويد، از او مي‏پذيرم. قبل از دوستي است كه مي‏توانم اينها را تشخيص دهم؛ امّا اگر بعد از اينكه رفيق شدي، آن‏وقت بخواهي آزمايش كني، بدان كه حالا كور و كر هستي. نه مي‏تواني عيب‏هايش را ببيني، نه مي‏تواني بشنوي.

محبّت كور و كر مي‌كند

چند روايت در اين زمينه بخوانم. علي (ع) فرمودند: "عَينُ المُحِبِّ عُميَةٌ عَن مَعَايِبِ المَحبُوبِ "؛ چشم كسي كه ديگري را دوست دارد، از اينكه عيب‏هاي او را ببيند كور است. در ادامه مي‌فرمايند: "وَ أُذُنُهُ صَمَاءٌ عَن قُبحِ مَسَاوِيهِ ". يعني گوشش هم به خاطر حبّ كر است. كر است از اينكه بخواهد عيب‏ها و زشتي‏هاي او را بشنود. اين يك قانون كلي است. اين روايت را از پيغمبر اكرم(صلّي الله عليه و آله و سلم) بخوانم كه حضرت فرمودند: "حُبُّكَ لِلشَّيْ‏ءِ يُعْمِي وَ يُصِمُّ ". حبّ شيء انسان را كور و كر مي‌كند. اينجا شئ است، آنجا بحث مُحبّ و محبوب بود. اينكه اين همه به ما در باب دوست‏يابي سفارش مي‏كنند كه آقا مراقب باش، براي اين است كه رفاقت بر محور محبّت است و محبّت چنين كاري مي‏كند كه مي‌فرمايند تو را كور و كر مي‌كند.

دين بر محور محبّت است

شما نگاه كنيد كه در مسأله دين هم مي‏گويند كه اصلاً دين بر محور محبّت است. روايتي از امام باقر (ع) است كه حضرت فرمود: "الدِّينُ هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدِّينُ ". يعني اصلاً اينها با هم تفاوت ندارند. يعني اين‌قدر محبّت نقشش قوي است؛ لذا در باب مسأله رفاقت، "اِختبار قبلَ الرِّفاقة " را مطرح مي‏كنند. با هر كس مي‌خواهي دوستي كني، به صِرفِ ظواهر بسنده نكن. در ابعاد سه‌گانه اعتقادي‏، نفساني‏ و عملي‏ او را آزمايش كن؛ وگرنه بِدان كه رفاقت چون نقش سازندگي و نقش تخريبي‏اش بسيار قوي است، تأثيرش خيلي زياد است. حالا من از اينجا وارد شوم در اين جهت كه در رواياتمان هم زياد داريم كه مي‏فرمايند برويد با اولياءالله رفيق شويد. حبّتان نسبت به اولياءالله باشد، چرا؟ جهتش معلوم و مشخص است؛ چون اين محبّت است كه مظهر رفاقت است. اين محبّت اولياءالله نقش سازندگي دارد.

پرهيز از حب دشمنان خدا

در روايتي از علي (ع) است كه حضرت فرمود: "إيَّاكَ أن تُحِبَّ أعدَاءَ اللهِ "؛ از محبّت نسبت به دشمنان خدا بپرهيز. آنهايي كه دشمن خدا هستند، يك‏وقت رشته محبّتي با اينها برقرار نكني. "أو تُصفِيَ وُدَّكَ لِغَيرِ أولِيَاءِ اللهِ ". يعني بپرهيز از اينكه محبّتت را براي غير دوستان خدا خالص كني. جهتش اين است كه اين رابطه تنگاتنگ، محبّت‏آور است؛ محبّت كه آمد خطرناك است. البته بِدان آنجايي كه بدون اختبار و آزمودن در سه بُعد اعتقادي، عملي و نفساني باشد خطرناك است؛ ولي اگر اختبار و آزمايش شد، بهترين نقش سازندگي را بر روي انسان دارد. عرض كردم در روايات داريم كه يك وقت با غير اولياء خدا "لحمك كلحمي " نشوي! خيلي صميمي نشوي! چون تعبير به "أو تُصفِيَ " داشت؛ يعني مبّحتت را براي غير اولياي خدا خالص نكني!

حبّ علي، نشانه مؤمن

چون شب عزيزي است (شب عيد سعيد غدير)، به مناسبت روايتي در همين باب از پيغمبر اكرم (ص) مي‌خوانم كه فرمودند: «عُنْوَانُ صَحِيفَةِ الْمُؤْمِنِ حُبُّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ». البته نمي‏رسم كه بحث مفصّل كنم؛ لذا فقط اشاره مي‏كنم. «عنوان» يعني تيتر و سرخط. منظور از «صحيفه» هم نامه عمل است؛ صحيفه مؤمن كه مي‏گويند، يعني نامه عمل مؤمن. حالا در صحيفه چيست؟ در آن همه چيز هست. چه مسائل اعتقادي، چه مسائل ملكات و چه اعمال خارجي، همه در آن صحيفه هست. ولي ظاهرش راجع به اعمال است؛ اعمّ از جوارحي و جوانحي. روز قيامت نشر صُحف مي‏شود؛ حالا اين تعبير پيغمبر يعني چه؟ تعبير پيغمبر جنبه كنايي دارد. «عنوانِ صحيفه» يعني اگر تيتر صحيفه عمل هركس اين بود كه اين شخص محبّ علي (ع) است، معلوم مي‌شود كه تمام صحيفه‏اش خوب است؛ يعني اين حبّ علي (ع) در ابعاد گوناگون انساني، چه بُعد اعتقادي و چه بُعد نفساني و چوارحي، نقش سازندگي دارد.
البته اين را هم دقّت داشته باشيد كه حتماً نبايد از نظر فيزيكي با حضرت مواجهه پيدا كنيم تا با ايشان رفيق شويم؛ رفاقت رشته محبّتي بين دو موجود است. ممكن است اينجا نباشد، اما دوستش داشته باشم، هر چند اينكه او را نبينم. بيا با علي (ع) رفيق شو! بيا محبت علي (ع) را در دلت جايگزين كن كه تو را در سه بُعد مي‏سازد. لذا اگر روز قيامت مؤمن بيايد، همان تيتر نامه عملش را كه نگاه مي‏كنند، ديگر قضيه تمام مي‌شود. همان تيتر را نگاه مي‏كنند و مي‏بينند اين با علي (ع) رفيق بوده است. اگر با علي (ع) رفيق بوده، حتماً حبّ علي (ع) هم در دلش بوده و مُسلّم است كه اين شخص مسائل شرعي را هم رعايت مي‏كرده است. حالا اين بحث ديگري است كه اگر غفلتاً خطاهايي يا لغزش‏هايي از او سر زده چه مي‌شود، كه شب آخر بحث مي‏كنيم.