سیاست خارجی در منظر اسلام بخش اول

به قلم حجة الاسلام و المسلمین سجادی ::

1.طرح اصول سياست ‏خارجي اسلام از منظر قرآن مستلزم آن است که رابطه دين و سياست مفروض انگاشته  شود . در چارچوب انديشه جدايي دين و سياست زمينه‏ اي براي طرح اين بحث‏ باقي نخواهد ماند.

2 . سياست‏ خارجي يکي از بخش‏هاي اساسي سياست در معناي کلان آن است، بنابراين اگر دين در مسائل سياسي انديشه نموده طبيعتا در مسائل سياست‏ خارجي نيز انديشيده است .

3 . سياست ‏خارجي مجموعه‏اي از مسائل سياسي مرتبط به حوزه خارجي است و از دو بخش نسبتا ثابت و متغير برخوردار مي‏باشد . قسمت ثابت آن، بيانگر چارچوب کلي سياست گذاري خارجي است که خط مشي‏ها و استراتژي‏هاي سياست‏ خارجي در درون آن تنظيم مي‏گردد; اين بخش عمدتا مبتني بر آموزه‏هاي نظري و نظام ارزشي و ايدئولوژي حاکم است . عناصر متغير سياست‏ خارجي ناظر به خط مشي‏ هايي است که متناسب با اوضاع و شرايط تنظيم و تدوين مي‏گردند .

4 . اسلام دو بخش ثابت و متغير دارد: ثابتات آن ناظر به اصول و مباني کلي رفتار دينداران است و در طول زمان بقا و ماندگاري دارد، اما جنبه متغير آن از عرف و ضرورت‏هاي زمانه تاثير مي‏گيرد . بخش متغير سياست‏ خارجي به اين جنبه برمي‏گردد، چرا که در شرايط و مقتضيات زمانه تغيير مشي مي‏دهد; بنابراين انديشه ديني در مورد مسائل سياسي و مديريت اجتماعي در حيطه طرح کليات و اصول محدود مي‏گردد .

5 . مسائل روابط بين الملل و سياست‏ خارجي به شکل امروزي و در قالب يک سيستم اکادميک و منسجم محصول قرون اخير به خصوص دوره پس از جنگ جهاني دوم است; اما برخي مسائل آن، نظير مراودات خارجي و مسائل جنگ و صلح به قدمت تاريخ بشر سابقه دارد . چنين نگرشي طرح بحث ‏سياست‏ خارجي اسلامي را تبيين مي‏کند، زيرا به گفته «هالستي‏» اگر يکي از مهم‏ترين مسائل روابط بين الملل را مطالعه دو پديده جنگ و صلح بدانيم، مطالعه مسائل بين الملل به دوره‏هاي قبل از ميلاد باز مي‏گردد و اثر تاريخي «توسيديد» در مورد جنگ‏هاي «پلوپونز» از قديمي‏ترين متون اين رشته محسوب مي‏گردد . (2)

6 . با توجه به نکات مذکور مي‏توان از اصول سياست ‏خارجي اسلام در قرآن ياد کرد . اين اصول ناظر به چارچوب کلي و کلان رفتار خارجي دولت اسلامي است و روابط خارجي مسلمانان با جوامع غيراسلامي را تنظيم مي‏کند . قرآن کريم مشتمل بر مسائل اعتقادي و اجتماعي و سياسي است و از برخي آيات آن مي‏توان اصول سياست‏ خارجي اسلام را استخراج کرد .

اصول سياست ‏خارجي اسلام

همان‏گونه که اشارت رفت، مقصود از اصول سياست‏ خارجي مجموعه‏اي از آموزه‏هاي ديني است که چارچوب کلان سياست‏ خارجي دولت اسلامي را شکل مي‏دهد . اين مجموعه از نوعي خصلت ثبات و ماندگاري برخوردار است و از نظر تفسيري بر ديگر مسائل سياست ‏خارجي حکومت دارد . يکي از پژوهشگران مسلمان در تعريف اصول سياست‏ خارجي مي‏گويد: مقصود از اصول سياست‏ خارجي، مبادي و اساس روابط خارجي دولت اسلامي است که منابع ديني آنها را به عنوان چارچوب و اساس تنظيم روابط خارجي مطرح مي‏کند . (3)

با عنايت‏ به تعريف مزبور مي‏توان اين اصول را از مجموع آيات قرآني ناظر به روابط خارجي به دست آورده و در محورهاي زير مطرح کرد:

1 . اصل دعوت يا جهاد;
2 . اصل ظلم ستيزي و نفي سبيل;
3 . اصل عزت اسلامي و سيادت ديني;
4 . اصل التزام و پاي‏بندي به پيمان‏هاي سياسي .

البته برخي پژوهشگران در کنار اصول مزبور عناوين ديگري نظير «تولي و تبري‏» ، «تاليف قلوب‏» و «امر به معروف‏» را نيز مطرح کرده‏اند، اما به نظرمي رسد اصول چهارگانه فوق اين عناوين را نيز دربرمي‏گيرد و به ذکر مستقل و مجزاي آنها نيازي نيست . درباره تاليف قلوب گفتني است هر چند از آن در ذيل اصول سياست‏ خارجي اسلام بحث کرده‏اند، اما از فلسفه تشريع اين حکم و موارد اعمال آن مي‏توان استظهار نمود که تاليف قلوب بيشتر با ابزارهاي سياست ‏خارجي همخواني دارد تا اصول، چون تاليف قلوب با آنچه امروزه ذيل ابزارهاي اقتصادي سياست‏خارجي و کمک‏هاي بشر دوستانه مطرح مي‏گردد شباهت‏بيشتري دارد . در واقع دولت اسلامي براي جلب جوامع غيرمسلمان يا کاهش خصومت‏ها از سهم «مؤلفة القلوب‏» استفاده مي‏کند، براي مثال پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله در جنگ طايف به اشراف و بزرگاني که تازه اسلام آورده بودند يا مشرکاني که به حضرت ياري رسانيده بودند، از سهم مؤلفة القلوب بخشيد تا نظر آنان و قبايلشان را به اسلام جلب کند . (4)

پي‏نوشت‏ها:
1) دانش آموخته حوزه علميه قم و دانشجوي دکتري روابط بين‏الملل دانشگاه شهيد بهشتي و هم اکنون نماینده پارلمان افغانستان است.
2) ر . ک: کي . جي . هالستي، مباني تحليل سياست‏بين الملل، ترجمه بهرام مستقيمي (تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1376 .)
3) ناديه محمود مصطفي، المدخل المنهاجيه في العلاقات الدولية في الاسلام (المعهد العالمي للفکر الاسلامي، 1996م .)
4) ابن هشام، السيرة النبويه، تحقيق محي الدين عبدالمجيد (مطبعة السعاده) ج‏2، ص‏314 .