گروه بین‌الملل مشرق- پروژه تحقیقاتی "کورپس کورانیکوم" (Corpus Coranicum) در سال 2007 و به همت "آنگلیکا نویورت"، "میشائیل مارکس" و "نیکلای سینایی" در آکادمی علوم "برلین-براندنبورگ" آلمان آغاز شد. براساس خط‌مشی‌های این آکادمی، گروه تحقیقاتی می‌باید ظرف مدت 18 سال، بررسی‌های پژوهشی خود را روی تاریخ قرآن تکمیل کند. محورهای تحقیقاتی آن‌ها شامل ثبت و ضبط شواهد تاریخی قرآن (دست‌نوشته یا قرائت‌های مختلف)، جمع‌آوری متون تاریخی همزمان با عهد عتیق، و تفسیر ادبی و بر اساس ترتیب زمانی قرآن می‌شود. یکی از اهداف محققین پروژه این است که متون دینی و ادبی قبل و بعد از قرآن را با متن قرآن مقایسه کنند و از این راه پی ببرند که آیا قرآن کتابی منحصر به فرد و معجزه‌ای الهی است؟
کار این گروه براساس اصول علمی صورت می‌گیرد. به طوری که شواهد تاریخی دست‌نوشته‌ها و قرائت‌های گوناگون قرآن در دو پیکره زبانی جداگانه نگهداری می‌شود. محققین پروژه پس از بررسی‌های جامع به این نتیجه رسیدند: "دست‌نوشته‌های موجود از زمان صدر اسلام، تنها در ده سال گذشته مورد بررسی دقیق قرار گرفته‌اند. از این رو، ضرورت مطالعه این بخش از تاریخ احساس می‌شود."
بخش عمده‌ای از منابع کورپس کورانیکوم شامل تصاویر نسخه‌های خطی قرآن می‌شود که قبل از جنگ جهانی دوم توسط "گوتلف برگشتراسر" زبان‌شناس قرن بیستم و یکی از بزرگ‌ترین متخصصین آلمانی زبان‌های سامی، و "اتو پرتزل" شرق‌شناس و متخصص آلمانی زبان عربی، جمع‌آوری شده بود. پس از آن‌که نیروی هوایی سلطنتی انگلیس در تاریخ 24 آوریل 1944، ساختمانی را بمباران کرد که این اسناد در آن نگهداری می‌شدند، "آنتون اسپیتالر" محقق مطالعات عربی، مدعی شد که مجموعه تصاویر قرآن، نابود شده است. با این حال، اسپیتابر اواخر عمر خود، به "نویورت" اعتراف کرد که عکس‌ها را تقریباً نیم قرن نزد خود پنهان کرده است. نویورت از آن پس مسئولیت این آرشیو قرآنی را به عهده گرفت.
بررسی علمی و تخصصی پروژه کورپس کورانیکوم در حالی صورت می‌گیرد که بیش‌تر کارهای پیشین در این زمینه، سوگیرانه و جهت‌دار بوده است. در منابع به اصطلاح "تحقیقاتی" کنونی، غرض اصلی، اثبات این موضوع است که قرآن، محتویاتش را از دیگر آثار هم‌عصر یا پیش از خود کپی‌برداری کرده است. اما پروژه کورپس کوارنیکوم، قرآن را اصیل می‌داند و روابط متنی آن با متون دیگر را تنها از نظرگاه علمی "بینامتنیت" مورد پژوهش قرار داده است. هدف گروه از جمع‌آوری آثار هم‌عصر یا پیش از قرآن، این بوده که مفاهیم بلند و اصیل این کتاب آسمانی را در پرتو این متون بهتر دریابند. گروه تحقیق پروژه کورپس کوارنیکوم با سایر پژوهش‌گران در خاورمیانه و اروپا نیز در حال همکاری علمی است.
یکی از قدیمی‌ترین قرآن‌های جهان که در کتابخانه شهر "توبینگن" نگهداری می‌شود، از جمله آثار تحت بررسی در پروژه کورپس کورانیکوم است. تصاویر اسکن‌شده صفحات این قرآن را می‌توانید با فرمت پی‌دی‌اف از این‌جا دانلود کنید.
"میشائیل مارکس" سرپرست پروژه تحقیقاتی کورپس کوارنیکوم
خبرنگار بین‌الملل مشرق در خصوص این پروژه، شیوه تحقیقی و اهداف آن با "میشائیل مارکس" سرپرست پروژه تحقیقاتی کورپس کوارنیکوم گفتگو کرده است. متن مصاحبه مشرق با این محقق آلمانی به شرح زیر است.
هدف مرکز تحقیقاتی شما از انجام پروژه "کورپس کورانیکوم" چیست؟
کار ما روی تاریخ متن قرآن است. بدین معنی که به دنبال قدیمی‌ترین شواهد و قرائن متنی و قرائت‌های مختلف از قرآن می‌گردیم. می‌توان گفت که دیدگاه تحقیقی ما بیش‌تر تاریخی است. می‌خواهیم در مختصات زمانی و مکانی، متن قرآن را بفهمیم. بنابراین، متون اواخر عهد عتیق، اعم از متون عربی به نظم و نثر، متون یونانی، سریانی، مسیحی و یهودی را نیز جمع‌آوری می‌کنیم. یکی از اهداف این پروژه رسیدن به درکی صحیح از سنت‌های عرفی متون تولید شده در غرب عربستان یعنی مکه و مدینه است، متونی که قرآن به آن‌ها ارجاعاتی داده و بر آن اساس، پیام الهی‌اش را به گوش همگان رسانده است.
از آن‌جا که شما روی نسخه‌های خطی قرآن هم کار می‌کنید، آیا تا کنون به نسخه‌ای متفاوت از قرآن‌های چاپی امروزی برخورد کرده‌اید؟
متون مربوط به دو قرن اول پس از نزول قرآن، ابهامات بسیاری برای ما داشت. خواندن متن قرآن به علت آن‌که صداهای فتحه و کسره و ضمه و حتی نقطه را نمی‌نوشتند، دشوار بود و می‌شد به چندین شکل این متن را خواند. اما نکته شگفت‌انگیز این‌که، به رغم نبودن نقطه و اعراب در این نسخه‌ها، پس از بررسی‌های بیش‌تر روشن شد که خوانش همه آن‌ها یکی بوده و تفاوت محسوسی میان این خوانش و نسخه‌های کنونی قرآن وجود ندارد.
یکی از قرآن‌های مورد بررسی در پروژه "کورپس کورانیکوم"
مکان: کتابخانه دانشگاه "لیدن" هلند - زمان احتمالی نگارش: بین سالهای 646 تا 770
به این دلیل از واژه "نسخه" استفاده کردم که قرائت‌های مختلفی از قرآن در ایران، ترکیه، مراکش، الجزایر و سنگال و بسیاری دیگر از کشورها وجود دارد. به طور مثال، در سودان، مردم به روش "ابوعمرو البصرى" قرآن را قرائت می‌کنند. در عین حال، با وجود قرائت‌های هفت‌گانه‌ای که می‌گویند وجود دارد، از لحاظ معنایی، اختلاف و تفاوتی بین این خوانش‌ها مشاهده نمی‌شود.
در خبرها آمده بود که روی یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های قرآن در جهان کار می‌کنید. در مورد این متن خاص بگویید و این که چه نوع مطالعه‌ای روی آن در حال انجام است؟
با همکاری محققان فرانسوی، برای تعیین قدمت اسناد، از تکنیک "تاریخ‌گذاری رادیوکربن" بهره گرفتیم. تعدادی از دست‌نوشته‌های قرآنی و دست‌نوشته‌های دیگر از خاورمیانه را که در زمان نزول قرآن روی پوست حیوانات نوشته شده بودند، تحت این روش مورد بررسی قرار دادیم.
استفاده از این تکنیک درباره متون قرآنی کار تازه‌ای است. تا جایی که اطلاع دارم، فقط 8 دست‌نوشته قرآنی، رادیوکربن شده‌اند. ما نیز به نوبه خود در سال گذشته و امسال از تکنیک تاریخ‌گذاری رادیوکربن استفاده کردیم و قصد داریم در آینده دامنه آن را وسعت ببخشیم. البته نمی‌توان ادعا کرد که این پوست‌نوشته‌ها قدیمی‌ترین قرآن هستند، ولی نتایج اولیه رادیوکربن با احتمال 90 درصد نشان می‌دهد که تاریخ آن‌ها بین سالهای 650 تا 670 میلادی (حدود 20 تا 40 سال پس از وفات پیامبر) برمی‌گردد.
دقت کنید که این تکنیک فقط می‌تواند قدمت "پوستی" را که قرآن روی آن نوشته شده، اندازه‌گیری کند و قطعاً نوشته‌ها، کمی بعدتر به نگارش درآمده‌اند. در عین حال، متوجه هستید که قدمت "جوهر" محاسبه نشده است. پس در واقع ما تاریخ مرگ گوسفندی را که نوشته‌ها روی پوست آن نوشته شده‌اند، به دست آورده‌ایم.
یکی از قرآن‌های مورد بررسی در پروژه "کورپس کورانیکوم"
مکان: کتابخانه دولتی برلین - زمان احتمالی نگارش: بین قرن‌های هفتم تا هشتم
از طرفی، به لحاظ اقتصادی و با توجه به شرایط آن زمان، کاملاً غیرمنطقی بوده که فرد گله‌دار، مثلاً یک گوسفند را بکشد، اما این‌قدر صبر کند که نوه و نتیجه‌هایش آن را بفروشند! البته دلیل علمی برای اثبات این قرابت زمانی وجود ندارد، اما شواهد و قرائن نشان می‌دهد که فاصله بین کشته شدن گوسفند و نوشته شدن قرآن روی پوست آن نباید زیاد بوده باشد.
به طور کلی اگر در نظر بگیریم، همه دست‌نوشته‌های قرآنی در سه قرن اول یا حتی اکثر دست‌نوشته‌های قرن چهارم و پنجم، تاریخ دقیقی ندارند، یعنی ما نام کاتب، زمان و مکان نوشته شدن را نمی‌دانیم. با این وجود، تکنیک "تاریخ‌گذاری رادیوکربن" به ما اطلاعاتی از زمان نگارش می‌دهد.
قبلاً بیش‌تر از طریق بررسی سبک خطاطی، تاریخ دست‌نوشته را حدس می‌زدند. به این صورت که از روی شکل حروف و مقایسه آن با متون هم‌دوره که روی پاپیروس یا اشیای دیگر نوشته شده بودند، به یک زمان تقریبی می‌رسیدند. این‌قدر این زمان، مبهم و گنگ بود که مثلاً در مورد قدمت متون می‌گفتند: "قدیمی"، "نه خیلی قدیمی" و غیره!
امکان دومی که ما هم انجامش دادیم مطالعه "رسم‌الخط متن" است. رسم‌الخط متنی که در دست ماست، بسیار قدیمی است به طوری که حرف "الف" در اکثر کلمات، نوشته نشده است. چنان‌چه به دست‌نوشته‌ها دقت کرده باشید، متوجه می‌شوید که شخصی دیگر با جوهری سیاه‌رنگ، تصحیحاتی انجام داده است و حتی به حروف، اعراب افزوده است.
پس این اضافات بعداً انجام شده است.
بله. این احتمال وجود دارد. چراکه فتحه و کسره که با جوهر تصحیحی سیاه‌رنگ نوشته شده‌اند، به همان شکلی هستند که امروزه می‌بینیم. جوهر اصلی، قهوه‌ای رنگ است. البته رنگ قهوه‌ای که امروز می‌بینیم، احتمالاً در آن زمان فرق می‌کرده و در گذر زمان، تغییر رنگ داده است. با این حال، سه رنگ متفاوت در دست‌نوشته‌های نسخه موجود در کتابخانه شهر "توبینگن" قابل تشخیص‌اند: قهوه‌ای، مشکی و قرمز. از جوهر قرمز برای شماره‌گذاری آیات و اعراب استفاده شده است. ترتیب زمانی جوهرها به این صورت است که ابتدا جوهر قهوه‌ای استفاده شده، سپس قرمز و نهایتاً جوهر سیاه‌رنگ به کار رفته است.
یکی از قرآن‌های مورد بررسی در پروژه "کورپس کورانیکوم"
مکان: کتابخانه دانشگاه "لیدن" هلند - زمان احتمالی نگارش: بین سالهای 650 تا 718
سبک خطاطی کهن این متن را می‌توان "حجازی" دانست و با استفاده از همین نکته بود که فهمیدیم قدمت متن حدوداً به سال 700 میلادی می‌رسد. بعداً که تکنیک تاریخ‌گذاری کربن را به کار بردیم و دقیق‌تر قدمت آن را مشخص کردیم، این قدمت برای ما بسیار جالب بود. اگرچه متونی در دسترس است که عمرشان به قرن اول برمی‌گردد، اما این متن هم یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های دست‌نوشته قرآن محسوب می‌شود.
نکته جالب دیگر درباره رسم‌الخط این قرآن این است که از حرف "الف" برای نوشتن "همزه" یا الف "ممدوده" (کشیده ) استفاده می‌شده است. در غیر این صورت، حرف "ا" به کار برده نمی‌شد. به طور مثال "قال" که "ا" در آن، نه الف ممدوده است و نه همزه، معمولاً "قل" نوشته می‌شد.
آیا قرآنی که در دست دارید، کامل است یا این که بخشی از قرآن را شامل می‌شود؟
این دست‌نوشته‌ها حدوداً 20 سوره را در خود جای داده است، بنابراین قرآن کامل محسوب نمی‌شود، ولی باز هم حجم بالایی دارد.
آیا ترتیب سوره‌ها نیز به همین شکلی است که امروز می‌بینیم؟
بله، ترتیب سوره‌ها هیچ فرقی نکرده است.
این قرآن اصالتاً مربوط به کدام منطقه جغرافیایی است؟ آیا در خاورمیانه بوده است؟
در این‌باره اطلاعات کمی در دسترس است. در قرن نوزدهم، "جان گادفرید وتزشتاین" دیپلمات و شرق‌شناس "پروسی"(1)، این دست‌نوشته‌ها را به همراه قرآن‌ها و متون دینی دیگر در سوریه خریداری کرد و به آلمان آورد. این متون هم‌اکنون در کتابخانه‌های مختلفی در آلمان نگهداری می‌شوند. از این رو، اطلاعات بیش‌تری در خصوص اصالت مکانی این قرآن در دست نداریم.
یکی از قرآن‌های مورد بررسی در پروژه "کورپس کورانیکوم"
مکان: کتابخانه شهر "توبینگن" آلمان - زمان احتمالی نگارش: بین سالهای 650 تا 670
آیا محققان سایر کشورها می‌توانند به راحتی به متن مورد تحقیق شما دسترسی داشته باشند؟
بله از طریق اینترنت می‌توانند متن‌ها را ببینند. نسخه پی‌دی‌اف این دست‌نوشته‌ها در وب‌سایت ما به نشانی www.corpuscoranicum.de(2) موجود است. همچنین محققان می‌توانند به کتابخانه شهر "توبینگن" در نزدیکی اشتوتگارت بیایند و از نزدیک، صفحات اصلی را ببینند.
1- منطقه "پروس" در ابتدا شمال لهستان، استان کالینینگراد روسیه و قسمت‌هایی از لیتوانی امروزی را دربرمی‌گرفت، اما اکنون میان کشورهای مختلف تقسیم شده است. این منطقه مدت‌ها بخشی از امپراطوری آلمان بود.
2- اطلاعات دقیق‌تر را می‌توانید از آدرس زیر مربوط به کتابخانه به دست آورید:
http://idb.ub.uni-tuebingen.de/diglit/MaVI165
