جنبش عدم تعهد بر پایه اصول احترام به تمامیت ارضی و حاکمیت ملی کشورهای عضو، عدم تجاوز، عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، برابری و امتیازات متقابل و همزیستی مسالمت آمیز در دهه 1961 شکل گرفت. این تشکل به عنوان یک تشکل مهم بین‌المللی، یکی از مجموعه‌های تأثیرگذار بر روند تحولات جهان است. این جنبش به مثابه نشانه‌ای از پایان دوران استعمار، اعلام مخالفت با پذیرش سلطه قدرت های بزرگ و تریبونی آزاد برای اعلام نظرات و مواضع کشورهای جهان سوم و در حال توسعه بود و عضویت در آن به منزله دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمار می‌آمد.
شانزدهمین نشست سران جنبش عدم تعهد در حالی در شهریور ماه سال جاری در تهران برگزار می شود که نظام جمهوری اسلامی ایران بیش از هر زمان دیگری در طول حیات خود با تحریم از سوی کشورهای غربی مواجه شده و این کشورها بیش از هر زمانی در تلاشند که جمهوری اسلامی ایران را به انزوا برده و کشورهای بیشتری را با تحریم های خود علیه آن همراه سازند. در چنین شرایطی، برگزاری شانزدهمین نشست سران جنبش عدم تعهد که داری 120 کشور عضو است، می تواند به فرصتی برای مقابله با این تهدیدات از طریق یک دیپلماسی هوشمندانه از سوی رهبران کشور تبدیل شود.
تاریخچه جنبش عدم تعهد
با پایان جنگ جهانی دوم و آغاز جنگ سرد و شگل گیری دو بلوک قدرت به وسیله ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی جهان به دو قطب تقسیم شد و بسیاری از کشورها با توجه به مناسبات خود با این دو ابرقدرت به یکی از این قطب ها پیوستند. در این میان تعدادی از کشورها که عمدتا از کشورهای جهان سوم و تازه استقلال یافته بودند با خودداری از پیوستن به این بلوک بندی ها، جنبش عدم تعهد را پایه گذاری کردند.هدف این کشورها بازبینی تدریجی نظم بین الملل و ساختارهای داخلی خود بود. آن ها جنگ سرد را کشمکش برای قدرت میان دو ابرقدرت برای تسلط بر جهان می دیدند. این ابتکار در ابتدا به وسیله سه تن از رهبران بزرگ جهان سوم یعنی جواهر لعل نهرو، جوزف مارشال تیتو و جمال عبدالناصر هدایت شد.
این چنین بود که در آوریل 1954 گروهی از کشورهای جهان سوم در پایتخت سریلانکا (کلمبو) اجتماع کرده و درباره همکاری با یکدیگر و با کشورهای تازه استقلال یافته آسیایی و آفریقایی به توافق رسیدند و اولین تلاش در راستای همبستگی و همکاری و دستیابی به مواضع مشترک صورت گرفت. یک سال بعد در سال 1955 نخستین اجلاس مشترک کشورهای آسیایی و آفریقایی در شهر باندوگ اندونزی تشکیل گردید.در کنفرانس باندوگ که بر اساس توافق های کنفرانس کلمبو برپا گردید، صلح جهانی، تشریک مساعی کشورها، استعمار مستقیم و غیرمستقیم و آثار و خطرات ناشی از عدم رعایت آن، احترام به عقاید یکدیگر و حفظ روابط دوستانه و ترویج و توسعه، اصول ذیل مورد تاکید قرار گرفت:
1- احترام به اهداف و اصول منشور سازمان ملل متحد و تعهدات بین المللی
2- احترام به حقوق اساسی انسان ها
3- احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها
4- خودداری از تجاوز یا تهدید به تجاوز یا توسل به زور
5- به رسمیت شناختن برابری همه نژادها و همه ملت ها
6- خودداری از مداخله در امور داخل کشورها و احترام به حق ملت ها در دفاع فردی یا جمعی
در سپتامبر 1961 اولین اجلاس کشورهای موسوم به جنبش عدم تعهد به منظور بررسی و تبادل نظر پیرامون برقراری صلح و امنیت بین المللی، همکاری های بین المللی، بهبود وضعیت اقتصادی در بلگراد برگزار شد.از این سال به بعد عضویت در جنبش عدم تعهد یعنی اعلام مخالفت و عدم پذیرش سلطه قدرت های بزرگ و دستیابی به استقلال سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نفی استعمار و استعمارگری و تعدیل کننده نظام جهان تلقی گردید.
با فروپاشی نظام دوقطبی و پایان جنگ سرد و وقوع تحولات نوین در عرصه بین المللی، جنبش عدم تعهد نیز با وضعیت نوینی مواجه گردید. جنبش عدم تعهد در دوره پس از جنگ سرد با چالش های گوناگونی مواجه شد و حتی برخی فلسفه وجودی آن را زیر سئوال برده و معدودی از کشورهای عضو از آن کناره گرفتند، اما کشورهای فعال جنبش، آن را همچنان زنده نگاه داشته و برای تقویت آن تلاش کردند.بنابراین، جنبش عدم تعهد همسو با تحولات بین-المللی و نیاز اعضا و مقابله با پدیده های نوظهور تدابیر لازم و تلاش های هدفمندی را در جهت حفظ اصول و اهداف اولیه بنیانگذاران بکار بسته است. در حال حاضر 120 کشور از آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین و اروپا در جنبش عدم تعهد عضویت دارند.
جمهوری اسلامی ایران و جنبش عدم تعهد
ایران به دلیل پیوستن رژیم پهلوی به پیمان نظامی بغداد، نتوانست در نخستین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد (بلگراد 1961) حضور یابد و از آن تاریخ به بعد نیز مسئله عضویت ایران در این جنبش مطرح نشد.در سال 1357، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در هاوانا، ایران به عضویت این سازمان درآمد. پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) و ارائه دکترین نه شرقی نه غربی از سوی وی بیشترین تقارن را با شعارهای جنبش عدم تعهد داشت که به عنوان فتح بابی برای آغاز همکاری های ایران با این جنبش بود.
شاید بتوان گفت جنبش عدم تعهد یکی از مفیدترین سازمان های بین المللی است که ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضویت آن درآمده است. پس از تثبیت اوضاع سیاسی کشور از سال 1360، ایران بر حضور خود در این جنبش افزود و این جنبش نیز متقابلا اقدامات مثبتی به سود ایران انجام داد که از آن جمله می توان به تلاش برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق، محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر 1367، حمایت از اجرای قطعنامه 598 و سایر موضع گیری هایی که با سیاست های جمهوری اسلامی ایران انطباق داشته اند، اشاره کرد.
موضوعاتی چون فلسطین، مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی، تقاضا برای گشودن بازار کشورهای شمال به روی صادرات کشورهای جنوب از جمله دیگر این اقدامات بوده است.مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی است. در نشست های شورای حکام آژانس که به منظور بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است، غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.
این جنبش همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح-آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خواستار شد.در نگاه کلی می توان گفت با پیوستن ایران به این جنبش، اندیشه حمایت از تبدیل جنبش به یک سازوکار تأثیرگذار در معادلات جهانی تقویت شده است؛ به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است.
اهم مواضع جمهوری اسلامی ایران که در سخنرانی های مقامات رسمی کشور در اجلاس های سران این جنبش تبلور یافته است عبارتند از: درخواست برای ارتقای نقش جهانی جنبش در عرصه بین المللی با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی، نیاز به تجدیدنظر در اصول جنبش به منظور تکمیل فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد با توجه به مقتضیات و تحولات جهان معاصر، حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری در جهان معاصر، لزوم تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی-ثباتی، تلاش برای تصحیح روندهای یکجانبه گرایانه و تبعیض آلود موجود، تقویت جنبش غیرمتعهدها از طریق تعاملات فرهنگی و سیاسی اعضای جنبش، فعال تر کردن ارکان جنبش، توجه به ظرفیت های بالای سیاسی و توسعه صلح و آرامش، بازنگری کلی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل و تحقق عضویت دائم دارای امتیاز وتو در شورای امنیت بر مبنای گفتمان عدالتخواهی.
شانزدهمین نشست سران جنبش در تهران ( هفتم تا یازدهم شهریورماه 1391)
اگر چه بسیاری از تحلیل گران تاثیرگذاری جنبش عدم تعهد را در طول حیات آن با توجه به پتانسل هایی که در اختیار دارد پایین ارزیابی کرده اند، اما اجماع کشورهای عضو عدم تعهد که بخش عظیمی از جهان را رهبری می‌کنند بر ارزش‌های جهانی و نگاه چاره‌جویانه آن به مهم‌ترین چالش‌های فراروی جامعه بشری، اهمیت جنبش عدم تعهد را برجسته‌تر کرده است.
مشارکت فعالانه اعضای جنبش عدم تعهد در قالب نشست‌ها و تحولات بین‌المللی در حوزه‌های مختلف، خود موید جایگاه مهمی است که عدم تعهد در معادلات بین‌المللی یافته است. در همین راستا، جمهوری اسلامی ایران برای نخستین‌بار اقدام به برگزاری کنفرانس علمی اجلاس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد کرده است.
میزبانی ایران از اجلاس شانزدهم عدم تعهد با توجه به چند موضوع مهمتر از پیش ارزیابی می شود؛ تحولات کشورهای عربی به ویژه بحران سوریه، ایجاد محور روسیه و چین که علیه سیاست تک قطبی جبهه گیری کرده اند، عقب نشینی نظامی آمریکا از عراق همگی از مواردی است که اهمیت اجلاس تهران را بالاتر می برد.در این نشست قرار است به مسائل اقتصادی کشورهای عضو، اهداف رسانه ای، سیاست تک قطبی آمریکا، سلطه بر ثروت های جهان سوم، انحصار اطلاعاتی از سوی غرب، ایجاد موضع واحد در برابر تحولات بین المللی و سیاست های استعماری پرداخته شود.
از ضرورت‌های برگزاری این کنفرانس، نگاه علمی به سیاست‌های پیش روی اجلاس سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد و تعیین راهبرد‌های عملیاتی برای همگرایی بیشتر کشورهای عضو در حوزه‌های مختلف است. برگزاری اجلاس کشورهای عدم تعهد در تهران به دلیل شرایط خاص جنبش و سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی ایران، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در دیپلماسی و روابط خارجی کشورمان برخوردار است.
برگزاری هر چه پررنگ تر این نشست در تهران می تواند سیاست کشورهای غربی به رهبری آمریکا را برای به انزوا کشیدن ایران با شکست مواجه کند. علاوه بر این، برگزاری چنین نشست هایی با حضور سران کشورهای جهان در یک کشور فرصت مناسبی برای بهبود و روابط سیاسی و اقتصادی آن کشور با جهان خارج است.بنابراین، ایران در حاشیه این نشست از طریق مذاکرات با کشورهای عضو جنبش، یکبار دیگر ضمن دفاع از حق خود برای داشتن انرژی صلح-آمیز هسته ای، می تواند به صورتی هوشمندانه از ابزار دیپلماسی برای مقابله با تحریم های بیشتر از سوی غربی ها استفاده کند.
یاسر نورعلی وند
منبع: رصد
